ضرورت تشکیل انجمن حرفه‌ای سوغات کشور

چنان‌که‌ می‌دانیم یکی از اهدافی که موجب شد تا سه سازمان مرتبط با حوزه گردشگری کشور(سازمان میراث‌فرهنگی، سازمان صنایع‌دستی، سازمان ایرانگردی و جهانگردی) با هم ادغام شوند، این بود که محصولات صنایع‌دستی به‌عنوان یکی از سوغاتی‌های مهمی باشد که توسط گردشگران داخلی و خارجی بیش‌ازپیش خریداری و بدین گونه اقتصادهای خانگی رونق یابند. اما در این میان، این نکته به‌مرورزمان، فراموش شد که این محصولات تنها «یکی از» سوغاتی‌های مناطق و استان‌های کشور هستند. پس تکلیف دیگر سوغاتی‌هایی که در اقصی نقاط کشور «تولید» و «عرضه» می‌شوند و جزو صنایع‌دستی نیستند، چه خواهد شد؟ بنابراین- بسیار ضروری به نظر می‌رسید و هنوز هم می‌رسد که- بایستی نهاد متولی بتواند به چنین پرسش مهمی، جوابی کاربردی و عملیاتی ارائه کند.

در یک تعریف ساده، واژه ترکیِ مغولی سوغات(ساوقات، ساوگت) یا ره‌آورد یا تحفه، کالایی است که مسافران و گردشگران از یک شهر، روستا یا منطقه‌ای می‌خرند و یا به آن‌ها هدیه داده می‌شود تا پس از بازگشت از سفر به نزدیکان، دوستان و آشنایان هدیه دهند. ره‌آوردها معمولاً جزء صنایع‌دستی، محصولات صنعتی و مواد غذایی ساخته‌شده در نواحی مختلف جغرافیایی هستند. واژه سوغات و در اصطلاح عموم، سوغاتی، در فرهنگ لغت‌های فارسی به مفهوم «ره‌آورد»، «ارمغان»، «هدیه»، «تحفه»، و «هدیه سفر» معنی شده است. در زبان انگلیسی نیز سوغات با حدود چهار معادل به این صورت تعریف کرده‌اند: چیزی که خریداری می‌شود تا به ما کمک کند تعطیلات و رویدادهای ویژه خود را به یاد بیاوریم. به‌عبارت‌دیگر، یادآورندِ خاطرات و آنچه در سفر اتفاق افتاده است. بنابراین سوغاتی به‌طورمعمول شامل «صنایع‌دستی، محصولات صنعتی و مواد غذایی» موجود و تولیدشده در یک منطقه یا مقصد گردشگری است.

اما پیش از آن، پرسش این است که در حال حاضر وضعیت سوغات چگونه است؟ آنچه امروز روی می‌دهد این است که پس ادغام دستگاه‌های اجراییِ پیش‌گفته باهم، در نمایشگاه‌ها و بازارچه‌های فروش که برگزار می‌شد در کنار محصولات صنایع‌دستی، محصولات و تولیدات دیگری نیز در قالب «سوغات» عرضه و به فروش می‌رسد که تاکنون چنین روندی جاری است. هرچند ازنظر گردشگران همه این محصولات چه صنایع‌دستی و چه غیر آن، سوغات خوانده می‌شوند. اما سوغاتِ غیر صنایع‌دستی شامل شیرینی‌های سنتی، نان‌های محلی، نوشیدنی‌ها و عرقیات سنتی، دم‌نوش‌ها، ادویه‌جات، حلواجات، روغن‌ها، محصولات کشاورزی و... است که مجوز برگزاری نمایشگاه‌ها و بازارچه‌های بخش صنایع‌دستی با وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و مجوز بخش تولید و یا عرضه سوغات غیر صنایع‌دستی با وزارت صمت است. در همین راستا، اقداماتی که وزارت مزبور در حوزه سوغات انجام می‌دهد بدین قرارند:

1- اعطای مجوز حضور و عرضه سوغاتی در نمایشگاه‌هایی که اعم از شهرستانی، استانی و یا ملی برگزار می‌کنند. سوغات غیر صنایع‌دستی به‌ویژه در جشنواره‌ها، نوروزگاه‌ها، نمایشگاه‌ها و بازارچه‌هایی که برگزار می‌شود بیشترین عرضه را دارد.

2- ثبت سوغاتی‌ها در فهرست میراث معنوی کشور

3- توجه ویژه به محصولات صنایع‌دستی به‌عنوان مهم‌ترین سوغاتی ایرانی‌ها.

اما بااین‌همه توصیفات و تفصیل، واقعیت این است که پدیده‌ای به‌عنوان سوغات متولی اصلی و جدی ندارد. و بخشی از دستگاه‌های اجرایی محصولات سوغاتی را در میان صنوف مختلف می‌بینند و بخش دیگری از این محصولات برای جلب و جذب مسافر و گردشگر بهره‌می‌برند. درحالی‌که بایستی به این محصولات نیز به‌عنوان یکی از عوامل جلب گردشگر توجه کرد؛ که اگر چنین شود نخست این‌که به امر تولید و عرضه سوغات به‌عنوان یک شغل و درنتیجه صنف و یا تشکل مستقل نگاه می‌کنیم. دوم، برای سوغات دسته‌بندی قائل شده و برای هریک، استانداردهای تولید تعریف خواهیم کرد.

درمجموع با توجه به خلأها و کمبودهایی که وجود دارد وضعیت تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان محصولات سوغاتی در موارد زیر دسته‌بندی می‌شوند:

1- این دسته تولیدکنندگان با توجه به این‌که نوع سوغاتی چیست از صنف ذی‌ربط مجوز فعالیت می‌گیرند. برای نمونه تولیدکنندگان سوغاتی غذا از اتحاديه صنف اغذيه‌فروشان و مواد غذايي، تولیدکنندگان سوغاتی شیرینی از اتحادیه صنف قنادان، تولیدکنندگان نان‌های سنتی از اتحادیه آرد و نان و... درحالی‌که تولیدکنندگان محصولات صنایع‌دستی هم مجوز تولید کارگاهی داشته و هم در اخذ مجوز لازم برای عرضه فروشگاهی، فروش‌ اینترنتی، صادرات و... یا مستقلاً از وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی مجوز می‌گیرند و یا دست‌کم کمک می‌شوند. درحالی‌که هر دسته از محصولات سوغاتی درعین‌حال که دارای یکسری ویژگی‌ها و استانداردهای صنفی است دارای یکسری ویژگی‌ها و استانداردهای گردشگری نیز هست. به همین خاطر است که محصولات صنایع‌دستی دارای مدیریت خاص و متفاوتی است چراکه شرایط و کارکردهای آن متفاوت از دیگر صنوف است. هم‌چنین است محصولات سوغاتی. برای نمونه، در کلان‌شهر تهران، افرادی که اقدام به تولید و عرضه لبنیات سنتی می‌کنند به‌طور جداگانه یک صنف و تشکلی تحت عنوان «اتحاديه صنف فروشندگان لبنيات سنتي تهران» دارند.

2- در حال حاضر، در وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، تولیت این گروه از تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان را نه معاونت گردشگری می‌پذیرد نه معاونت صنایع‌دستی. درحالی‌که هر دو معاونت از وجود آن‌ها بهره می‌برند.

3- آمار فروش و درآمدزایی این گروه از تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان در کنار آمار فروش محصولات صنایع‌دستی و هنرهای سنتی احصا و پایش نمی‌شود. درحالی‌که هر دو ماهیتاً سوغاتی هستند.

4- به علت تحمیل مخارج مربوط به شیک و لوکس بودن بسته‌بندی بیشتر این‌گونه محصولات، لذا تولید کندگان و عرضه‌کنندگان سوغاتی‌ها نمی‌توانند قیمت سوغاتی‌ها را افزایش داده و بایستی تابع نرخ‌گذاری اتحادیه و یا صنفی که از آن مجوز گرفته‌اند باشند. که نرخ‌گذاری اصناف نیز عمدتاً با توجه به شرایط اقشار متوسط جامعه داخل کشور تعیین می‌گردد.

5- هزینه ریالی اعطای مجوز در برخی از اصناف بسیار سرسام‌آور است درحالی‌که بیشتر سوغاتی‌ها را در کارگاه‌های کوچک نیز می‌توان تولید کرد.

6- این محصولات چون در حوزه گردشگری تعریف می‌شوند لذا بایستی دارای استانداردهای خاصی نیز باشند برای نمونه، هم‌اکنون محصولاتی چون گز قم و سوهان اصفهان به استاندارهای یک محصول گردشگری دست پیداکرده‌اند اما شوربختانه بیشتر سوغات ایران هنوز در حد و اندازه‌های سوغات گردشگری نرسیده‌اند.

بدین روی، ضروری است که وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی به‌عنوان شایسته‌ترین متولی، به‌عنوان اقدامی واجب و مهم برای ساماندهی و به رسمیت شمردن تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان محصولات سوغات ایرانی وارد گود شده و در کنار انجمن‌های حرفه‌ای که از این وزارتخانه مجوز گرفته و زیر نظرش در حال فعالیت هستند، برای نخستین بار در کشور، «انجمن حرفه‌ای سوغات ایران» را توسط دو گروه تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان محصولات سوغات ایرانی تشکیل دهد.

این انجمن خواهد کوشید مجوز اصلی فعالیت در حوزه سوغات را صادر کند و اگر نیاز به رعایت شرایط خاصی باشد، می‌تواند صنف ذی‌ربط معرفی و مجوز مکمل نیز اخذ شود. در همین رابطه لازم است نخست همایشی با حضور اصلی‌ترین و یا معروف‌ترین تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان سوغات ایرانی از همه استان‌های کشور، برگزارشده و شرایط و ضرورت‌های تشکیل انجمن مذکور توسط مسئولین وزارتخانه و فعالان این بخش موردبحث و بررسی قرار گفته و در ادامه دستورالعمل تأسیس و نحوه فعالیت این انجمن تهیه و تدوین شود.

*جعفر خاندوزی کارشناس گردشگری