شهر باستانی گرگان- جرجان

شهر باستانی گرگان
شهر باستانی گرگان، يكي از شهرهاي مهم دوران باشكوه ايران در سده هاي اوليه تا سده هاي مياني دوره اسلامي، طی آخرین کاوش های باستان شناسی دهه 1350 به سرپرستی آقای دکتر محمدیوسف کیانی شناسايي مورد كاوش گسترده قرار گرفت اما بدون هیچ گونه اقدامات حفاظتی به علت پيامدهاي انقلاب اسلامي رها شده  و تمام آثار و شواهد حاصل از حفریات چند ساله بر اثر عوامل طبیعی و انسانی رو به ویرانی نهاد. علیرغم اقدامات گسترده جهت تعیین عرصه و حریم و میله گذاری محدوده شهر در دهه 1360، تخریب و نابودی آثار معماری مکشوفه بر اثر دخل و تصرفات انسانی و غارت آجرها به منظور ساخت و ساز خانه های مسکونی در محدوده شهر و حفاريهاي غير مجاز همچنان تهدید براي جدی شهر جرجان محسوب می شود. طی سال های 76 و 79 در دو فصل تلاش گردید کارگاه های کاوش شده دهه 1350 ساماندهی و حفاظت شود، اما کمبود امکانات و نیروی حفاظتی جهت سرکشی منظم ، دستیابی به اهداف برنامه موفقیت آمیز نبوده است.

در دهه 1380 طی چهار فصل ساماندهی و گمانه زنی شهر تاریخی جرجان به سرپرستی آقای دکتر محمد مرتضائی از پژوهشکده ی باستان شناسی روزنه ها و دیدگاه های جدیدی در ارتباط با باستان شناسي و حفاظت شهر جرجان و برنامه ريزي به منظور راه اندازي و ايجاد موزه باز شهري گشوده شده بود که به علل مختلف متوقف شد. بار دیگر چهره شهر جرجان بر اثر عوامل طبيعي و انساني مخدوش و رو به ويراني نهاد و همچنان منتظر دستان مردان و زنان علاقمند به فرهنگ و تمدن ایران زمین می باشد كه تا بار دیگر گرد و غبار از چهره شهر زدوده تا رازهای نهفته در دل خاک و برگه های زرین تاریخ شهر را بگشایند.

بعد از پاشیده شدن حکومت پارتی توسط اردشیر سرسلسله حکومت ساسانی، حکومت مستقل گرگان نیز زیر سلطه اردشیر درآمد. در این دوره گرگان استانی مستقل و نام آن در کتیبه سه زبانه شاپور در کعبه زردشت و اثر مهرهای اداری این دوره آمده است. مرکز آن شهری همنام استان یعنی گرگان و جزو دارالضرب های دولت ساسانی بود. اگرچه در مورد موقعیت این شهر ساسانی اطلاعی دقیق در دست نیست لیکن گمان می رود که در حوالی شهر دوران اسلامی جرجان که خرابه های آن در کنار شهر جدیدالتأسیس گنبد قابوس قرار داشته و شهر جرجان که در منابع اسلامی بنیادی به یزیدبن المهلب نسبت داده شده، می تواند احتمالاً بر روی آثار شهر قدیمی ساسانی ساخته شده باشد. این گمان با پیدا شدن تعدادی آثار ساسانی در حفریات می تواند قوت بیشتری یابد. ایجاد شهر اسلامی جرجان چنانکه گفتیم به یزیدبن المهلب نسبت داده شده و در هر حال شهر به صورت استقرار کوچکی در حوالی امامزاده یحیی بن زيد (ع) در کنار رودخانه شکل گرفته است. در دوران زیاریان، سامانیان و آل بویه شهر وسعت گرفته و به صورت یکی از مراکز هنر اسلامی درآمد. ابن حوقل، در قرن چهارم میگوید" که جرجان شهری نیکوست ساختمان های آن از خشت ساخته شده و شهر در دو طرف رود واقع گردیده و پلی آنها را به هم متصل می سازد که جانب خاوری را گرگان و جانب باختری را بکرآباد گویند و شهر دارای باغستانهاست و ابریشم در آنجا به عمل می آمده است." مقدسی، جانب خاوری را شهرستان ذکر کرده و از باغستان های انار، زیتون، خربزه و نارنج و لیمو و انگور یاد می کند و نهرهایی که بر روی آنها پل بسته اند. به قول او میدانی در مقابل دارالاماره و شهر دارای نه دروازه بوده    و نام محلات آن را می آورد. شهری گران قدر و ثروتمند. بازارها و مساجد آن زیبا و هم او یاد می کند که مسجدها را نقاشی کرده و دیوارها را آراسته اند و در میان شهرها آن را مشابه شهر رمله فلسطین می دانند. در مورد بکرآباد مقدسی می گوید: که شهری است آباد با مساجد زیبا و گورستانی بزرگ داشته که به قول او بزرگتر از آن در هیچ شهری نبوده است و از نهر معروف به نام طیفوری نام می برد. از جمله آثار دوران زیاری    (قرن چهارم) جرجان مقبره امیر شمس المعالی پسر امیر قابوس بن وشمگیر است که 63 متر ارتفاع دارد. شهر احتمالاً  در زمان هجوم سلجوقی خراب بوده است و نواده ملکشاه اقدام به بازسازی آن می نماید. بعدها شهر در حمله مغولان  به تصرف درآمده و ویران می شود. چنانکه در زمان حمدالله مستوفی شهری خراب بوده است.

تیمور در این محل کاخی می سازد که به شاسمان معروف بود. امروزه ارگ و چند تپه حاوی آثار كه توسط رودخانه تقسیم شده در جانب جنوبی پشت امامزاده یحیی بن زيد (ع) قرار دارد. از سال 1351 دکتر یوسف کیانی از مرکز باستان شناسی ایران در آنجا مشغول کاوش بوده و آثار متعددی از دوران قبل از سلجوقی و سلجوقی بدست آورده است. حاصل این حفریات اطلاعات بسیاری را در زمینه شهرسازی، معماری و تزئینات معماری و هنر و صنایع بدست داده است. شهر از ابتدا دارای جمعیت بسیار بوده و در آن خیابان ها، مغازه ها و راسته های صنفی متعددی وجود داشته است. در اثر جنگ های داخلی و حوادث طبیعی چون زلزله، سیل و حفریات غیرقانونی، بسیاری از بقایای شهر صدمه دیده است و تشخیص شکل کلی شهر خالی از اشکال نیست و با استفاده از عکس های هوایی، و گمانه زنی، نقشه شهر قابل دستیابی است. نقشه شهر به ظاهر دایره و مساحتی قریب 1200 هکتار را می پوشاند. رودخانه گرگان و چهل چای از میان آن گذشته و آن را به دو قسمت کرده است. دو دیوار که میان آنها خندقی قرار داشت، شهر را احاطه کرده بود. خشت ها دارای ابعاد گوناگونی هستند که عمدتاً 25× 25 سانتیمتر بوده و در میان آنها آجرهایی به ابعاد 50× 50 سانت نیز وجود دارند که کاوشگر آنها را به دوران پارتی منسوب می سازد. ارگ در مرکز شهر در بخش شیعه نشین قرار داشته در زمان مستوفی به نام دهستان معروف بوده و به قول ابن حوقل و استخری به بزرگی ری بوده است. در دوران سلجوقی اماکن ذخیره سازی آب و غذا و نقاط جمع آوری خاکروبه وجود داشته و آب در سطح شهر جاری بوده است. در این دوره تزئینات بنا مثل آجرکاری، کاشی کاری و گچ کاری به اوج خود رسیده است.

خرابه های شهر جرجان در زمان آبادانی کلاً 1200 هکتار را می پوشانده که در حال حاضر 250 هکتار آن در دو سوی رودخانه باقی است و در سال 1317 به شماره 40 در زمره آثار ملی به ثبت رسیده است. در طی سال های 1350 تا 1357 تنها 12 هکتار از محوطه مورد حفاری قرار گرفته است. شهر به صورت چندضلعی نامنظم ساخته شده و اوج شکوفائی آن در قرون 5 و 6 ه. است. دو قسمت شهر توسط پل ها به هم متصل می شده اند و بقایای  آنها هم اکنون در قسمت های مختلف رودخانه قابل رویت است. شهر دارای دیوار داخلی و خارجی بوده و خندقی در میان دیوارها قرار داشته است. مصالح دیوار آجر، گچ و سنگ است. ارگ به صورت شش ضلعی در قسمت مرکزی شهرکه در آن زمان دهستان نامیده می شد، قرار داشت. بناهای مذهبی، دولتی و کارگاه های صنعتی در میان و اطراف ارگ متمرکز بودند. خیابان ها و گذرها آجرفرش و دارای شبکه بندی شمالی- جنوبی و شرقی- غربی است و تقریباً تمام شهر را دربرمی گرفته است. این خیابان ها مربوط به دوران آل بویه، سلجوقی و خوارزمشاهی است و با آجرهای 4× 12×12، 4× 20× 20 و 5× 25× 25 به طور عمودی فرش شده اند. در دوران سلجوقی تغییرات کلی در بافت شهر ایجاد شده و خیابان های متعددی ساخته شدند. آثاری از بازسازی دوران بعد از ویرانی مغول نیز در طی حفاری بدست آمده است. بناهای مذهبی در نزدیکی ارگ قرار داشته و یک مسجد چهارایوانی کشف گردید که احتمالاً در دوره مغول خراب شد و دیگر ساخته نشد. واحدهای مسکونی دارای چاه آب، آذوقه و فاضلاب بوده و منازل دارای حیاط مرکزی و اتاق های متعددی با تزئینات گچی و آجری  بود و کانال سرتاسری فاضلاب در شهر به وجود آمده بود. چنانکه گفته شد شهر در حوالی امامزاده یحیی بن زيد (ع) که به مقبره محمدبن جعفر صادق معروف است، شکل گرفت و حمدالله مستوفی از آن به نام گور سرخ یاد می کند. زکریای قزوینی نیز یک قرن پیش از آن به همین صورت از آن یاد می کند و می گوید که او از فرزندان امام هشتم علی بن موسی الرضا (ع) است "و بها مشهد لبعض اولاد علی الرضا، العجم یسمونه"گور سرخ".

مسعودی در قرن چهارم در مروج الذهب دارد که : "وتوفی بها ابوالحسین محمدبن الامام جعفر صادق (ع) ... فدفن فیها" امروزه از محل این گور اطلاعی نداریم. در حوالی خرابه های جرجان بقعه ای است که ترکمن ها آن را قرنکی امام می خوانند. قرنکی در ترکی به معنی تاریک است و شاید این نام به خاطر راهروی طولانی و تاریک مرقد است. این بقعه مربوط به دوران مغول است و حمدالله مستوفی نیز بدان اشاره می نماید. مردمان محلی آن را مقبره یحیی بن زید پسر زیدبن علی (فرزند زین العابدین (ع) می دانند جای توجه است که بقعه دیگری منتسب به یحیی وجود دارد و آن در سر پل خطیب در ایالت جوزجان افغانستان است و به نام زیارت امام خرد زیارتگاه مردم افغانستان است. از قراین چنین برمی آید که یحیی بعد از شهادت پدر در کوفه به طرف شرق سرزمین های خلافت اموی پناه می برد و آخرالامر در افغانستان در ولایت جوزجان در دهکده ارغویه به قتل می رسد (ابولفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، نجف 1934/1353 ه . ق، ص 115). یاقوت ذیل نام "انبیر و جوزجان" می نویسد که انبیر پایتخت جوزجان است و مینورسکی انبیر قرون وسطی را با شهر جدید سرپل خطیب، جایی که قبر یحیی در آن قرار دارد یکی می داند.

در کاوش های اخیر جرجان، اشیای گوناگونی به دست آمد، شامل ظروف بی لعاب، بی لعاب ساده، بی لعاب نقش دار، لعابدار با تزئین نوشته های کوفی، لعابدار رنگارنگ، لعاب یکرنگ، لعاب پاشیده، لعاب پاشیده و کنده کاری، لعاب پاشیده و نقش کنده، زرین فام، نقاشی زیرلعاب، شیشه، پیه سوز، مجسمه های گلی، سکه و اشیای فلزی، که همگی نشان دهنده تبحر هنرمندان جرجانی در قرون گوناگون اسلامی است. بررسی کلی اشیای کشف شده روابط هنری هنرمندان جرجانی را با هنرمندان شهرهای دیگر در داخل و خارج ایران از قرون اولیه تا حمله مغول نشان می دهد.