خانه رضا قلی نژاد

مقاله خانه ي رضا قلي نژاد نزد موسسه علمی فرهنگی میرداماد گرگان

خانه ي تاريخي رضا قلي نژاد در استان گلستان، بافت قديم شهر گرگان، محله سرچشمه و در حدفاصل امامزاده نور در شرق، خانه ي شفيعي در جنوب و خانه ي ميرشهيدي در شمال واقع شده است. بنا بر حسب مطالعات و ويژگيهاي تاريخي و معماري متعلق به اواخر دوره قاجار و اوايل دوره پهلوي است.

مشخصات

خانه ي رضا قلي نژاد حدود 1300 مترمربع وسعت دارد. خانه ي رضا قلي نژاد همانند ساير ابنيه هاي دورن بافت قديم گرگان متشكل از كرسي چيني به ارتفاع90-50 سانتيمتر، سازه اي مركب از آجر به ابعاد4×20×20 سانت و خشت و چوب با ملات گل و آهك، اندود ها از كاهگل و گچ خاك و گچ، سنگ و ملات شفته آهك در پي، چوب در كف و بازشوها و تراس و بام است و از سفال در پوشش بام استفاده شده است.اين بنا داراي دو ورودي بوده كه ورودي اصلي به بنا از معبر شرقي و ورودي فرعي نيز از كوچه اي باريك و بن بست واقع در سمت جنوب غربي امكان پذير است. سردر ورودي اصلي شامل در چوبي دو لت ساده و كم ارتفاع، دو سكو يا پيرنشين در دو طرف است. سطوح جرز بند كشي شده ي ورودي داراي پيش آمد و عقب نشستگي همراه با تاقي با قوس جناغي به شيوه رومي با تزئينات آجر خفته و راسته در لچكلي ها بوده و با ايجاد قاب بندي بر زيبايي آن افزوده كه بعداً نيز يك لايه اندود سيمان به صورت قاب بندي شده به آن الحاق شده است.

بعد از ورودي، دالان يا هشتي قرار دارد كه به حياط مركزي و ساير قسمتهاي مجموعه منتهي مي شود. ورودي فرعي مسيري است كه به حياط انتهايي و فضاهاي خدماتي ارتباط دارد. حياط مركزي داراي حوض و كانالهاي آبرو و كف فرش آجري است و ساختمانهايي در چهار سمت آن واقع گرديده است. ساختمان سمت غربي آن دو طبقه و مابقي يك طبقه اند. ساختمان شمالي بر روي زير زميني با دو اتاق مرتبط به هم ساخته شده و حياط توسط پله هايي به زير زمين و طبقه همكف مرتبط است. ساختمان شرقي و جنوبي داراي يك سكو و ساختمان غربي داراي دو سكو يكي در سمت غرب و ديگري در سمت شرق بنا است. هر يك از چهار ساختمان در طبقه همكف و همچنين طبقه فوقاني ساختمان غربي شامل دو اتاق است. ساختمان غربي داراي تراس چوبي با نرده هاي خراطي شده اي  است كه دور تا دور بنا اجرا گرديده است. دسترسي حياط به طبقه ي فوقاني بنا از طريق پله اي واقع در سمت جنوب بنا در ابتدا به تراس غربي و سپس به اتاقهاي فوقاني مرتبط است. اتاقهاي مجموعه ي بنا شامل بازشوهايي سه و پنج دري با درگاه هلالي و تخت همراه با تاقچه هاي متعدد است كه تناسبات هندسي و قرينه سازي را در پي داشته است. كوران هوا و نور اتاقها از طريق همين چندري ها به همراه پنجره هاي ساده و گره چيني با شيشه هاي رنگي تامين مي شده است. ساختمانهاي شرقي و جنوبي بيشتر به عنوان زمستان نشين مورد استفاده بوده و ساختمانهاي شمالي و غربي خصوصا طبقه بالاي آن تابستان نشين اند. تمام مجموعه ي بنا داراي شيرواني و كنسول پيش آمده اي متشكل از شيرسرهاي يك و دو و سه طبقه ي است. پوشش بام نيز از سفال با شيب يك ، دو و چهار جهته است. بام بنا بر روي كلافهاي چوبي به ضخامت 20 سانتيمتر قرار گرفته كه نقش بسزايي در جلوگيري و خنثي نمودن نيروهاي رانشي دارد.

حياط مركزي از طريق دالان يا راهرويي چسبيده به ضلع جنوبي ساختمان غربي به حياط انتهايي مرتبط است كه در آن فضاهاي خدماتي از جمله مطبخ، حمام، انباري، مستراح و ... قرار دارد كه بخشهاي زيادي از آنها در وضع موجود تخريب شده است.

عناصر تشكيل دهنده ي معماري

از عناصر و فضاهاي اصلي تشكيل دهنده ي معماري بنا مي توان به سردر، ورودي، هشتي، حياط مركزي (ميان سرا)‌، حياط بيروني (برون سرا يا خدماتي)، راهرو، اتاقهاي ساده و سه دري و پنج دري،‌ مطبخ و ... اشاره نمود.

ويژگي هاي معماري

وجود فضاهاي باز و نيمه باز در كنار هم و چيدمان فضايي آنها بر حسب سلسه مراتب دسترسي تعريف مي شود. وجود فضاهاي نيمه باز مانند دالانها كه در همنشيني با فضاهاي باز حياط و فضاهاي بسته ي اتاقها قرار دارند، سيمايي از خانه اي قديمي را نمايان مي سازد و تركيب فضاها از نظر بسط فضايي، چشم انداز، نور،‌ كوران هوا، حفظ آسايش به منظور تعادل ميان محل سكونت و محيط حائز اهميت هستند. يكي از ويژگي هاي مهم مربوط به بنا، جهت استقرار معماري است كه مربوط به آب و هوا، طرز تابش، جهت وزش باد، جنس زمين و ... است. طراحي خانه به صورت حياط مركزي موجب ايجاد محرميت و محيطي امن و به دور از شلوغي و پر سر و صدا را فراهم كرده است. كشيدگي پلان و قراگيري پنجره ها در روبروي هم، موجب بهرگيري هر چه بهتر از باد و نور طبيعي را ميسر مي سازد. با اجراي معماري به صورت يك طبقه، امكان رسيدن نور هر چه بيشتر به فضاها را ميسر ساخته و با بستن برخي از بازشوها در مقابل بادهاي غالب و ساخت چاله كرسي، فضاي زمستان را طراحي كرده اند. با اجراي دو طبقه و تعدد بازشوها، علاوه بر ايجاد فضايي خنك و فرح بخش در تابستان، موجب دستيابي به چشم اندازي زيبا بر مناظر طبيعي و بافت اطراف شده است. وجود پوشش گياهي و آب نيز بر تلطيف شدن فضاي سكونت و جلوگيري از بادهاي غالب افزوده است.

تزئينات

 از تزئينات بنا مي توان به قاب بندي و آجرهاي خفته و راسته سردر ورودي، كنده كاري هاي زير چوبهاي شيرسر، نرده هاي خراطي شده تراس ، قاب سازي و گچبري هاي ساده داخلي بنا ، پنجره هاي گره چيني با شيشه هاي رنگي، تاقها و رفهاي داخلي و بيروني اتاقها و ... اشاره نمود.

خانه ي رضاقلي نژاد به دليل دارا بودن ارزشهاي فرهنگي و تاريخي و معماري، در شهريور1391به شماره 30995    به ثبت آثار ملي ايران رسيده است.

پي نوشت:

مركز اسناد اداره كل ميراث فرهنگي و صنايع دستي و گردشگري استان گلستان

 نوشته : حسين دباغ -  مهدي نعيمي