شهر باستانی تمیشه

شهر تاریخی تمیشه
ویرانه های شهر تمیشه در محل آبادی سَرکلاته، مرکز دهستان چهار کوه، در بخش مرکزی شهرستان کُردکوی، در استان گلستان، در حدود یازده کیلومتری جنوب غربی شهر کردکوی و شش کیلومتری جنوب راه اصلی کردکوی- بهشهر واقع است. بر اساس منابع قابل دسترس به نظر می رسد نخستین پژوهش انجام شده در محدوده شهر تاریخی تمیشه، مربوط به سال 1343 خورشیدی است که ابتدا امتداد دیوار از جنگل های جنوب دهکده سرکلاته رهگیری شد ولی انتهای آن بدست نیامد. دیوار تدافعی است و با آجرهای چهارگوش بزرگ به ابعاد 8×36×36 سانتی متر و 10×38×38 سانتی متر احتمالاً در دوره ساسانی ساخته شده که پیدا شدن سفال های بدون لعاب، تعلق آن را به دوره ساسانی تایید نمود. در سال 1380 خورشیدی هیاتی به سرپرستی جبرئیل نوکنده در محدوده این شهر گمانه زنی کرد و نتایج این پژوهش این بود که: با توجه به وسعت و گستردگی آثار تمیشه و موقعیت مکانی آن از لحاظ زیبایی شناسی و شهرسازی و بکارگیری از مصالح بومی در ساخت و سازهای شهری بی نظیر و عظیم بوده است به احتمال زیاد معماران پیش از احداث شهر دارای نقشه بوده اند. به استناد شواهد با توجه به رطوبت فراوان منطقه بیشتر بناهای شهر روی پی های سنگی قرار داشته اند، سقف خانه ها به صورت شیروانی و دارای بام پوش کانالی شکل و ناودانی بوده و طراحان شهر تمیشه برای حفاظت از شهر خندق و دیوار آجری پیرامون آن ساخته اند. در سال های 88-1384 هیات مشترک ایران- بریتانیا در محدوده این شهر اقدام به بررسی، گمانه زنی و مطالعات ژئوفیزیک و میان رشته ای نمود.

شهر تمیشه و تاسیسات وابسته به آن شامل محوطه های مهمی چون کانال قدیمی انتقال آب معروف به میرانلو، محوطه بانوسران، محوطه خرابشهر، دیوار تمیشه است . کانال باستانی میرانلو از داخل جنگل از دره ای به نام «سوما» شروع می شود و به همراه شیب ملایم بر اساس ریخت طبیعی زمین از میان درختان تنومند و بوته های وحشی تمشک گذر کرده و با پیچ و خم کوتاه در ضلع جنوبی محوطه بانسران وارد بخش کشاورزی امروزی شد که به صورت دره ای کم عمق و به صورت کانالی «دست کند» مشخص است و بعد از قسمت میانی محوطه با نوسران به سمت خندق دیوار متصل می گردد. در امتداد خندق حرکت می کند تا اینکه به رودخانه فصلی سرکلاته پیش از خرابشهر می پیوندد.

محوطه بانوسران که اکنون زمین های هموار و مسطح کشاورزی روستائیان سرکلاته است و به «بن سرون» معروف است در دهه های اخیر با بلدوزر و تراکتور تسطیح شده و در ضلع غرب آن دره ای نسبتاً عمیق وجود دارد و درختان کاج در بخشی از غرب آن توسط اداره منابع طبیعی کاشته شده و از ضلع شرق آن دیوار باستانی تمیشه و خندق آن عبور می کند، حصارهای خرابشهر در ضلع شمال و راه بین مزارع به سمت جنگل در ضلع جنوب آن قرار دارد. در این محوطه درختان تنومند و قطور گردو، تک درختان جنگلی بومی دیده می شود و در قسمت میانی بانوسران یک منبع بتونی ذخیره آب قرار دارد که فعلاً متروک مانده است قسمت انتهای محوطه بانوسران در سمت شمال پستی و بلندیهای طبیعی به چشم می خورد که هنوز تسطیح نشده اند. از آثار فرهنگی این محوطه می توان به دیوار تمیشه و کوره های آجرپزی در غرب آن و همچنین بقایای تخریب شده دیوار در جهت شرقی و غربی اشاره کرد که اکنون فقط رگه های خرد شده آجر آن نمایان است. در غرب محوطه بانوسران، قلعه بانوسران واقع است که دره ای نسبتاً عمیق از شرق آن گذشته و تا خرابشهر ادامه دارد. محوطه خرابشهر بسیار وسیع با خرابه های برج و بارو و حصارهائی در امتداد شرقی-غربی و شمالی-جنوبی است که دورادور شهر کشیده شده است. قسمت های جنوبی خرابشهر دارای پستی و بلندی به شکل تپه های منفرد و متصل به هم است که حصار شهر از جنوب آنها می گذرد. ضلع شمالی شهر بر اثر کشاورزی و تسطیح اراضی شکل اولیه خود را از دست داده و رشد و نمو درختان گردو و درختان دیگر مانع تصویر روشن از ارگ شهر و حصار و خندق پیرامون است. دیوار تمیشه در شرق امامزاده قاسم(؟) با سنگ مزارهای ایستاده قدیمی قرار دارد، که روستائیان به این محوطه «خرابشهر» می گویند. حصار شهر در قسمت جنوب غربی دارای برج هایی با پلان نیم دایره بوده که امروزه نیز کاملاً مشهود است. دیوار تمیشه از پای محدوده درختکاری کاج منابع طبیعی وجود داشته و با خندقی در غرب آن به سمت شمال امتداد می یابد. در نزدیکی غرب روستای سرکلاته و در زمین موسوم به «ته چال» با کمی چرخش به سمت شرق تا نزدیکی محل تلاقی رودخانه سرکلاته و رودخانه معروف به «روچاک» به جهت شمال و خلیج گرگان امتداد می یابدکه با توجه به پیشروی آب دریای مازندران در دهه های اخیر در روستای باغو کناره خاکریزهایی با وسایل مکانیکی احداث کردند که باعث تخریب دیوار شده است. در خلیج گرگان بقایای دیوار را اهالی «خشت پل» یا «خشت شر» می نامند که قطعات شکسته آجر در جاهای کم عمق آن دیده می شود.

با مطالعه ساختارهای معماری تمیشه چنین به نظر می رسد که این شهر پیش از ساخته شدن به مانند برخی از شهرهای ساسانی چون فیروز آباد دارای نقشه بوده و طراحان ساسانی از آن استفاده نموده اند.البته به واسطه اوضاع سیاسی در این دوره و تحریک قبایل شمالی توسط امپراطوری روم، دولت ساسانی ناگزیر شد خطه شمال را با کشیدن دیوارهای دربند در قفقاز و دیوار بزرگ گرگان در دشت گرگان این مناطق را از خطر تهاجم گاه و بیگاه این اقوام دور نگاه دارد، زیرا نبردهای سنگین بین ایران ساسانی و دولت روم تقریباً به صورت دائمی هرازگاهی چند به وقوع می پیوست از این رو سیاستمداران این دولت ها، راه های فشار بر یکدیگر را دائماً مورد مطالعه قرار داده و از کوچکترین فرصت ها برای ضربه زدن استفاده می نمودند.

مطالعات باستان شناسی در سال های 88-1384 نشان می دهد که دیوار بزرگ گرگان و دیوار تمیشه در اواخر دوره ساسانی ساخته شده است اما این دیوارها به ترتیب در جهت های غرب به شرق و شمال به جنوب کشیده شده است. بررسی های باستان شناسی در ضلع شمال گرگان نشان از استفاده این محوطه ها در اوایل دوره ساسانی بوده که پس از کشیدن دیوار این اسقرارگاه ها تا اندازه ای متروک شده است.وجود 43 قلعه متصل به دیوار گرگان و قلعه هایی چون قلعه یساقی، قلعه خرابه، سلطان دون، قلعه دلند، گوگ قلعه، دشت قلعه، گبری قلعه و قلعه گرگاندوز نشان می دهد که بخشی از سپاه ساسانی در این منطقه حضور دائم داشته و نسبت به حفاظت از این مرزها اقدام نموده اند. کشف بقایای چهارطاقی در قره دیب نشان از توجه بیش از پیش دولتمردان ساسانی به این ناحیه است. چنین به نظر می رسد شهر تمیشه یکی از شهرهای است که بر حسب ضرورت و نیاز ایجاد شده و به نوعی بخش تکمیلی از تاسیسات دفاعی بوده است. گرچه بعد از استیلای اعراب بر این ناحیه، دیوار بزرگ گرگان اهمیت استراتژیک خود را از دست داد ولی شهر تمیشه و دیوار آن همچنان جایگاه خود را حفظ کرد.

علاوه بر اسناد و شواهد تاریخی که نشان دهنده جایگاه تمیشه در دوره اسلامی است. پژوهش های باستان شناسی نشان می دهد بخش هایی از این شهر در دوره اسلامی گسترش یافته و برخی از بناها تغییر کاربری یافته است.مطالعات میان رشته ای در قلعه بانسران نشان از یک مسجد متعلق به اوایل دوره اسلامی است که در متون این دوره نیز به آن اشاره شده است.بررسی یافته های سفالی که بیشترین طیف آن متعلق به قطعات سفال های قرمز ساده و منقوش است و شامل بقایای تنگ ها، کوزه ها، کاسه ها، بام پوش ها ... بوده که ادامه سنت سفالگری دوره ساسانی را تا قرون اولیه اسلام نشان می دهد. البته وجود برج رادکان قرن پنجم هجری که دارای کتیبه های دوزبانه پهلوی ساسانی و کوفی بنایی است نشان از نفوذ فرهنگ ساسانی-اسلامی است.
بررسی های انجام شده در دشت گرگان در قلعه های: یساقی، خرابه، سلطان دون، دلند، گوگ، دشت قلعه، گبری قلعه و گرگاندوز و گمانه زنی های انجام شده در دشت قلعه و انجام آزمایشات کربن 14، ترمولولیسانس و مغناطیس سنجی ادامه این سنت ها را نشان داده است. از سویی وجود قطعات سفال های مشابه در 75 محوطه باستانی در دشت گرگان و بررسی باستان شناسی در ارتفاعات جنگل گلستان ادامه این سنت ها دیده شده است.