دیوار بزرگ گرگان

دیوار بزرگ گرگان

موقعیت جغرافیایی
دیوار گرگان که با نامهای سد اسکندر، سد سکندر، سد پیروز، سد انوشیروان، قزل آلان، مار سرخ شناخته می شود از خط ساحلی دریای خزر شروع شده و پس از عبور ضلع شمالی گرگانرود و دشتهای وسیع شهرستان ترکمن، آق قلا، گنبد کاووس، کلاله به کوههای پیشکمر ختم می شود. سپس با وقفه ای در حدود 3 کیلومتر از بالای خط الراس ارتفاعات عرب داغ به سمت دامنه های شیب دار دره خوجه طوق منتهی به گرگانرود ادامه یافته و پس از عبور از کوه نقدعلی و حرکت به سمت شرق از ضلع جنوبی گرگانرود و در امتداد آن و عبور از روستاهای چترکروک، یساقلیق، عزیزآباد پایین و چرخش به سمت جنوب و ضلع غرب گرگانرود و روستای قره یسر و صخره های گرگر به سمت روستای گرگاندوز پیش رفته و با گردش به سمت شرق از میان روستای گرگاندوز به طرف روستای زاو پایین و چرخش 90 درجه ای به سمت جنوب از ضلع غرب زاو پایین و دره ای به همین نام، عبور کرده و در پای صخره های بیلی کوه در محدوده پارک ملی گلستان ختم می شود. اما هنوز دانش ما از انتهای دیوار کامل نیست و نیازمند بررسی و تحقیق بیشتر است.  

مسیر دیوار گرگان

پیشینه تاریخی:
به استناد مدارک مکتوب تاریخی عده ای ساخت دیوار گرگان را به هخامنشیان و برخی هم به اسکندر مقدونی ( 330 پیش از میلاد ) می دهند اما آنچه مسلم است اینکه دیوار در زمان لشکرکشی اسکندر مقدونی به ایران هنوز بنیاد و درست نشده بود. تعدادی از مورخان معتقدند دیوار گرگان، به عنوان طولانی ترین مانع باستانی همزمان با دیوار بزرگ چین و به تبعیت از آن در برابر یورش بیابانگردان واحه های آسیای مرکزی احداث شده است اما شواهد تاریخی نشان می دهد دیوار چین در زمان شی هوانگ تی ، امپراتور چین ( 246 – 204 ) پیش از میلاد ساخته شده است که از لحاظ زمانی و دوره تاریخی با حضور اشکانیان در ایران مطابقت دارد. ( دیوار بزرگ چین دارای 3200 کیلومتر طول و 15 – 6 متر ارتفاع و 5/7 – 5/4 متر قطر دارد). از طرفی دیگر برخی مورخان دیوار را ساسانی و یزدگرد پسر بهرام گور ساسانی ( 459 – 438 میلادی ) را بنیانگذار ساخت دیوار و شاه پیروزساسانی ( 484 – 459 میلادی ) را ادامه دهنده راه او می دانند. بعضی هم خسرو اول انوشیروان ساسانی ( 579 – 531 میلادی ) را به عنوان بانی و تمام کننده ساخت و یا دوباره سازی دیوار معرفی می کنند. وتعدادی هم تاریخ ساخت دیوار را به اواخردوره ساسانی نسبت داده اند که با تاریخ پیشنهادی زمان ساخت دیوار چین 750 سال فاصله زمانی دارد و درک این موضوع غیر قابل تصوراست که دیوار گرگان در راستای اهداف ساخت دیوار چین بنا شده باشد. دیوار بزرگ فعلی چین بر خلاف باور عامه مربوط به قرن سوم پیش از میلاد نیست بلکه در اوایل قرون وسطی بازسازی و با مصالح مقاوم تر احیاء شده، در حالی که دیوار قدیمی چین با مصالح خاک و سنگ و چوب درخت گز با ساختاری بسیار ساده و کم دوام احداث شده بود که به جهت اهمیت موضوع مجددا" بازسازی گردید.
همچنین دیوار گرگان از دو همتای مشهور بریتانیائی خود دیوار هاردین ( 148 کیلومتر ) و دیوار آنتونی طویل تر بوده و تنها دیوار لیمز در آلمان ( 548 کیلومتر ) از دیوار گرگان طویل تر و فاقد موانع عبور ناپذیر است، در صورتی که دیوار گرگان به حد کافی عریض بوده و دارای گذرگاه و موانع مستحکم تری نسبت به سایر دیوارهای مشابه و مانع عظیم خطی برای یک ارتش قدرتمند و بزرگ است.3 سوئر  با توجه به مطالب فوق و اهمیت و ارزشمندی دیوار و تاسیسات مجاور آن این اثر فرهنگی در تابستان 1378 با شماره 2345 در فهرست آثار ملی کشور به ثنت رسیده و امید می رود که بزودی در فهرست میراث جهانی قرار گیرد.علت نامگذاری دیوار با نام دیوار بزرگ گرگان بیشتر بر پایه اسناد و مدارک موجود و اهمیت ایالت هیرکانیا یا گرگان امروزی در سیر تحولات تاریخی سرزمین پهناور ایران بوده است.    

دیوار :
بر اساس بررسی های اولیه باستان شناسی و مطالعات عکس های هوائی توسط پژوهشگران و باستان شناسان بخش اعظم مسیر دیواربه مرور ایام دستخوش تغییرات و تخریب زیادی شده که شناخت دقیق عظمت و شکوه دیواررا دچار مشکل نموده است، پراکندگی قطعات آجرهای خرد شده در طول مسیر حرکت دیوار و عوارض مصنوعی بجامانده بیانگر عرض 10 متری دیوار در دشت است که منابع مکتوب تاریخی نیز بر این موضوع تاکید دارند و حفاری علمی باستان شناسی دهه 1350 توسط دکتر محمد یوسف کیانی در نزدیکی روستای قراول تپه گنبد کاووس نیز موید این نکته است( ؟ ). اما با کاوشهای انجام شده در نواحی کوهستانی واقع در قسمت های شرقی دیوار بزرگ گرگان در محدوده شهرستان کلاله مشخص شده عرض دیوار در نواحی کوهستانی بیشتر از 2 متر نمی باشد.

سازندگان دیوار گرگان بر اساس یک نظام مهندسی پیشرفته و آگاهی ودانش قبلی بر پایه نیازمندیهای نظامی و اقتصادی و اسلوب خاص معماری و شهرسازی ایران باستان اقدام به احداث دیوار بر روی بستر لسی دشت گرگان و صخره های مرتفع البرز شرقی نموده اند که تحسین تمام سیاحان و مورخان و پژوهشگران را بر انگیخته است. دیوار گرگان به لحاظ بهره گیری ازمصالح بوم آورد و تولید خشت و پخت آن در کوره های آجرپزی حاشیه دیوار، نسبت به سایر دیوارهای ساخته شده در جهان باستان کم نظیر و می توان گفت مستحکم ترین دیوار دفاعی بوده که بدست معماران ایرانی ساخته شده است.
مصالح اولیه آجرهای دیوار گرگان خاک لس حاصل از حفر خندق دیوار با ترکیب کاه خرد شده ریز و درشت بصورت قالب گرفته شده در قالب های به ابعاد 10*40*40 و 10*38*38 و 10*37*37 و 10*20*40 سانتی متر می باشد که وزن تقریبی آنها بعد از پخت در کوره های آجرپزی 21 تا 24 کیلو گرم است. رنگ بیشتر آجر های بکار رفته در دیوار به جهت جنس و ذرات موجود در خاک مورد استفاده آجری متمایل به نخودی تا قرمز است که به همین خاطر در بعضی منابع تاریخی از آن به عنوان مارسرخ یاد کرده اند.

 
آجرهای دیوار گرگان به دلیل نظارت دقیق و خوب ورز خوردن و خوب پخته شدن از کیفیت و مقاومت کامل برخوردار است . نکته جالب توجه در مورد آجرهای دیوار اینکه روی تعدادی از آجرهای بکار رفته اثر انگشت سبابه دست به اشکال مختلف بصورت فرورفته در خشت و ردپای بعضی از حیوانات اهلی ( سگ، گوسفند،... ) دیده می شود که شاید علامت مخصوص کارگاه تولید یا واحد شمارش ( ؟ ) آجر ها باشد. آجرهای دیوار با ملات گل و آهک به قطر 1تا 2 سانتی متر بطور منظم و دقیق و کاملا" شاقول شده روی همدیگر چیده وچفت و بست شده اند. اگر فرض کنیم ساخت دیوار گرگان به اتمام رسیده باشد، رنگ آجری آن در دشت و مراتع و جلگه های سرسبز، مطمنا" تحسین کسانی را که از دور و نزدیک عظمت و شکوه آن دیده باشند برانگیخته و مبهوت شاهکار معماری ایرانیان شده اند که چنین دیواری احداث نموده اند.

قلعه های دیوار:
احداث دیواروحفرخندق و آبگیری آن به عنوان اصلی ترین عامل سیستم دفاعی، در اهداف نظامی جزو موانع بازدارنده وپیشگیری از هجوم غافل کننده دشمن محسوب می شود که با وجود حضور نگهبانان هیچگاه غیرقابل نفوذ نبوده و نیست و همواره در معرض تهدید است. از اینرو به منظور حفاظت و پشتیبانی از نگهبانان دیوار ناگزیر احداث قلعه های نظامی به فراخور نقاط استراتژیک و قابل نفوذ و حساس و آسیب پذیر و تسریع در اقدامات پشتیبانی وجایگزینی نگهبانان و تعقیب و گریز دشمن در مواقع اضطراری، احداث قلعه های نظامی در کنار دیوار و یا مجاورآن و نقاط امن و دور از دسترس سریع دشمن ضروری به نظر می رسد.

با عنایت به موارد فوق الذکر، سازندگان دیوار بزرگ گرگان با علم و آگاهی قبلی از موضوع و اهمیت حراست از سرزمین پهناور ایران علی الخصوص جلگه و دشتهای وسیع گرگان، در مسیردیوار گرگان 35 قلعه و 3 برج نگهبانی در پشت و متصل به آن در ضلع جنوبی دیوار احداث نموده اند که وظیفه پشتیبانی و حمایت از نگهبانان دیوار را عهده دار بوده اند. همچنین به جهت اطمینان و احتیاط در عملیات تاخیری و جایگزینی نیروهای تازه نفس ، قلعه های نسبتا" بزرگ و کوچکی در فواصل دور و نزدیک در امتداد ضلع جنوبی دیوار بالغ بر 20 قلعه نظامی احداث شده است که بزرگترین آنها 338 هکتار وسعت دارد.
 

کارگاه کاوش قلعه شماره 4

قلعه های نظامی دیواربه مانند سایر قلعه های هم عصرخود ، بیشتر دارای پلان مستطیل و مربع شکل و تعدادی نیز چند ضلعی نامنظم ، با حصاری در پیرامون به همراه خندق خارجی و برج های نگهبانی دایره شکل متصل به دیوارهای قلعه درفواصل منظم و چهار گوشه آن است که کمی به سمت بیرون جلو آمدگی داشته که علاوه بر استقامت ، زیبائی خاصی نیز به قلعه می داده است. ورودی قلعه بنابه تناسب و موقعیت قلعه از چند جهت بوده که احتمالا" به جهت حفر خندق در پیرامون باید دارای پل متحرک و یا دروازه با باروهای نگهبانی و فضاهای نگه داری حیوانات ( اصطبل ) واتاقهای استراحت سربازان و ساکنین قلعه و انبار آذوقه و علوفه در پیرامون حیاط مرکزی قلعه بوده است.  مصالح اصلی قلعه ها آجر و خشت های 10*40*40 و 10*38*38 و 10*20*40 سانتی متربوده که توسط کوره های آجرپزی حاشیه قلعه ها تامین می شده است. از خشت بیشتر در فضاهای داخلی که کمتر در معرض هوا زدگی وباران بوده استفاده می کردند .

 خندق:
خندق به عنوان متداول ترین سیستم دفاعی در نبردهای نظامی از گذشته تا به امروز در استراتژی نظامی کاربرد داشته و دارد. خندق دیوار گرگان به موازات دیوار از کرانه های شرقی دریای خزر تا کوههای پیش کمر در شرق بلافاصله درضلع شمالی دیوار حفر شده است. عرض خندق در طول مسیر بین 30 متر در نواحی پست و هموار تا 10 متر در نواحی کوهستانی متغییر است . وضعیت توپولوژی زمین از شرق به غرب بیانگر شیب ملایم به سمت دریای خزر است که براساس مطالعات صورت گرفته درجه اختلاف شیب در شرق 25+ و در غرب و کرانه های دریای خزر 25 تا 20-است. از اینرو سازندگان دیوار بزرگ گرگان با بهره گیری از این شیب به خوبی از این موقعیت استفاده کرده و توانسته اند در مواقع ضروری و خطر با آبگیری خندق از طریق گرگانرود مانع نفوذ دشمن به دیوار و سرزمین ایران شده اند. آب خندق نیز از طریق گرگانرود توسط کانال تامین می شده که در جایگاه خود به آن پرداخته خواهد شد.

اما آنچه که مهم به نظر می رسد خاکهای حفاری شده داخل خندق است ،مطالعات اولیه بیانگر استفاده از این خاک به عنوان ماده اولیه تهیه و تولید خشت و پخت آجر به عنوان مصالح اصلی ساخت دیوار است که دور از انتظار نیست. اما بعضی معتقدند بنا به شواهد موجود خاکهای حفاری شده داخل خندق ها را پشت دیوار به سمت جنوب تخلیه می کردند تا بصورت خاکریزی شیب دار در مواقع خطر مسیر دسترسی آسان و جان پناه سربازان در در گیری نظامی و دفاع از سرزمین از آن استفاده می شده است.
خندق دیوار بیشتر در نواحی شرقی قلمرو دیوار بزرگ گرگان سالم و دست نخورده و در بعضی  قسمت ها داخل آن کشاورزی صورت می گیرد و حتی امروزه نیز به عنوان زهکش از آن استفاده می شود. اما در  نواحی مرکزی و غربی بخش اعظم خندق تسطیح و یا پس از لایروبی به عنوان کانالهای آبیاری زهکش از آنها استفاده می شود ولی به خوبی قابل تشخیص است . در کاوش های باستان شناسی صورت گرفته در چند نقطه از خندق ، بیانگر لایروبی و پاک سازی و آبگیری خندق در طی چند دوره زمانی از تاریخ ساخت دیوار بزرگ گرگان می باشد. در حین حفاری در داخل خندق قطعات زیادی شکسته آجرهای دیوار که به سمت خندق سقوط کرده بودند بدست آمد که به نوبه خود جالب توجه است. همچنین پیدا شدن بقایای قطعات سفال و استخوان جانوری نیز نشانی از سکونت در قلعه های مجاور دیوار بزرگ گرگان است. حفر خندق به عنوان سیستم دفاعی و شهر سازی در تمامی محوطه های مجاور و همزمان با دیوار بزرگ گرگان در دشت گرگان به عنوان یک الگو کاملا" قابل رویت است.

کوره های آجرپزی :
لازمه احداث دیواری عظیم و با شکوه ، تهیه  و تولید مصالح مقاوم در برابر حملات دشمن و عوامل جوی مخرب و باد و باران های موسمی دشت گرگان است که بنابه تجربیات معماران و غنای فرهنگی و تاریخی گذشتگان ایران زمین ،کاری بس سهل و آسان بوده است. در بررسیهای باستان شناسی در مسیر دیوار بیش از 100 کوره آجرپزی بصورت پراکنده و متمرکز شناسائی شد که عمدتا" سالم باقی مانده اند که می توانند اطلاعات ذیقیمتی را در اختیار ما  قرار دهند.  ساخت کوره های آجرپزی در ضلع جنوبی دیوار و خندق ، خیلی ساده و ابتدائی با حفر زمین به عمق دلخواه ( حداکثر 2 متر ) به ابعاد تقریبی 6*8 تا 5*8 متر در جهت شرق به غرب و یا شمال به جنوب و بر خلاف مسیر حرکت جریانات بادی و ساخت سکوهای نگه دارنده خشت های تولید شده با استفاده از خشت یا آجر در 11 ردیف با فاصله تقریبی 10 تا 15 سانتی متر از همدیگر به منظور جریان هوا و عبور گرما و حرارت حاصل از مواد سوختی داخل کوره به منظور پخت بهتر آجرهای چیده شده روی هم در داخل چاله حفاری شده از اقدامات اولیه استادکاران پخت آجر محسوب می شده است.

کوره آجر پزی آلتین تخماق گمیشان

هلالی و طاق ضربی درست کرده اند و به جهت جلوگیری از سوختگی شدید سکوهای نگه دارنده را با اندود کاهگل پوشانده اند. وجود چکنده های ذوب شده روی دیواره های داخلی کوره حاکی از بکارگیری متعدد کوره های آجرپزی در زمان ساخت دیوار گرگان و منبع اصلی تامین سوخت کوره های آجرپزی را چوب درختان و خار و نی های روئیده در کنار رودخانه های مجاور تشکیل می داده است.

تاسیسات آبرسانی :
آب مایه آبادانی و تداوم زندگی و حیات جانداران و عامل مهم بقای ملت ها وحیات وحش و از عوامل نزاع و کشمکش و درگیریهای خونین ازابتدای خلقت بوده و هست و پیش بینی می شود جنگ آینده ملت ها جنگ آب خواهد بود. رودخانه گرگانرود به عنوان مهمترین عنصر تامین آب شرب و فعالیتهای کشاورزی و اقتصادی دشت گرگان از دیرباز مورد توجه گروه های انسانی مستقر در مراتع و دشت های وسیع از گذشته تا به امروز است . مطمنا" یکی از عوامل اصلی احداث دیوار بزرگ گرگان در بالا دست گرگانرود ، وجود آب بوده که تاثیر شگرفی در تامین و تولید مایحتاج زندگی روزمره مردم و دولت مرکزی در زمان ساخت دیوار بوده که دولت مرکزی را مجبور به تامین امنیت منطقه و احداث دیوار با صرف هزینه های زیاد نموده است .

دیوار گرگان در امتداد گرگانرود و ضلع شمالی آن در جهت شیب زمین به سمت کرانه های شرقی دریای خزر کشیده شده و این امکان را به سازندگان دیوار داده تا با استفاده از موقعیت بوجود آمده بهترین بهره وری را از آب گرگانرود بنمایند. حفر کانال به منظور تامین آب شرب ساکنین و احشام  در دشت و آبیاری زمینهای کشاورزی و کاربری نظامی وآبگیری خندق ها در مواقع جنگ و تهیه و تولید خشت جهت ساخت دیوار ، در طراحی سیستم آبرسانی نقش بسزائی داشته اند که همچنان از کانالهای حفر شده در زمان ساخت دیوار با کمی لایروبی استفاده و بهره برداری می شود . بیشتر کانالهای هدایت آب به سمت دیوار و خندق و کوره های آجرپزی  و محوطه های باستانی هم عصر دیواربه تناسب دوری و نزدیکی از گرگانرود به همراه تغییرات و رسوب گذاری بستر گرگانرود بر اثر سیلاب به موازات آن حفر و کنده شده اند. تاکنون با بررسی های انجام شده بیش از 50 کیلومتراز کانالهای احداث شده شناسائی و مستند سازی گردیده اند که بخش اعظم این کانالها در بخش مرکزی گرگانرود به سمت دریا کشیده شده اند که دارای میزان بارندگی کمتر نسبت به نواحی شرقی دیوار هستند. طویلترین کانال شناسائی شده بیش از 10 کیلومتر طول و 25 تا 30 متر عرض و 3 تا 5 متر عمق دارد که از شرق به غرب و به سمت دیوارامتداد دارد. در جائی بناچار کمتر از 500 متر از عرض گرگانرود را به ارتفاع 20 متر خاک ریزی تا بتوانند آب شرب ساکنین قلعه را تامین کنند که همگی بیانگر مهارت در انتقال آب و توانائی های فنی احداث کنندگان دیوار است که به مرور ایام بدست فراموشی سپرده شده است و این سنتی بوده که از گذشتگان به ارث رسیده و ما می توانیم در بالا دست و ضلع شمالی دیوار وخندق ، کانالهای هدایت آب از گذشته های دورتر و قبل از احداث دیوار را مشاهده کنیم که نشانه بهره وری ازآب گرگانرود می باشد و به عنوان یک سیستم و الگو به دوره های بعد نیز راه یافته است.

گاهنگاری دیوارگرگان:
شواهد باستان شناختی و کاوشهای باستان شناسی همگی بیانگر اینست که ساخت دیوار کاری عجولانه در برابر فشار دشمن نبوده، بلکه بر اساس اسلوب و اقدامی از قبل طراحی شده در برابر خطرات و تهدیدات با این ابعاد به همراه 36 قلعه نظامی با خندق های وسیع احاطه شده و سربازان زیاد در طول مسیر دیوار با یک سیستم تامین آب کنترل شده بوده است. نوع و شیوه مصالح بکار رفته در دیوار و ابعاد و اندازه آجرها و فرم کوره های آجرپزی و قلعه های نظامی و سایر تاسیسات ایجاد شده در طول مسیر دیوار نشانی از یک ساختار واحد و منسجم و اقتدار کامل سیاسی و نظامی درطی یک دوره زمانی خاص با عنایت به مسافت 200 کیلومتری و شرایط مکانی و زمانی و نیروی های انسانی موجود و امکانات و تجهیزات و تامین مایحتاج روزمره افراد تحت امر، شکل گرفته است.

بر اساس آخرین نتایج حاصل از آزمایشات انجام شده بر روی نمونه های گرفته شده از کوره های آجرپزی و آجرهای دیوارو مواد آلی درخندق به منظور سالیابی ، دیوار گرگان به احتمال 95% مربوط به دوران ساسانی است که بین سالهای ( 526 – 429 ) میلادی احداث شده است. همچنین می توانیم  بگوئیم  دیواردرحد فاصل دریای کاسپین تا کوههای پیشکمر زودتر از بخش های شرقی آن ساخته شده اند. آنچه که مسلم است ساخت دیوارگرگان بخشی از یک برنامه حساب شده و پیشرفته امپراتوری قدرتمند ساسانی بوده که به منظور محافظت و رفاه و آسایش دشت های وسیع گرگان در قرن 5 میلادی احداث شده است.         

منبع:گزارشات هیات باستان شناسی ایران -بریتانیا

پروژه  دیوار بزرگ گرگان در یک نگاه

1-    این پروژه یکی از پروژه های بزرگ استان گلستان در سطح ملی و جهانی است که در راستای چشم اندازها و اهداف کلان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نقش مهمی را در رسیدن به توسعه پایدار ایفا خواهد نمود.
2-    دیوار بزرگ گرگان به طول 200 کیلومتر پس از دیوار چین و دیوار لیمز در کشور آلمان سومین دیوار طولانی در جهان و دومین درخاورمیانه و قاره آسیا است.
3-    اهداف پروژه، شناسایی هویت ایرانی و اسلامی سرزمین پهناور ایران و حفظ و صیانت از غنای فرهنگی و تاریخی در راستای غنی سازی هویت ملی، تقویت فرهنگ خودباوری و خِردورزی، ایجاد انگیزه در جوانان، پر کردن اوقات فراغت مردم، شناسایی و معرفی ارزش های مذهبی و ملی مردم و بازسازی آنها، توسعه اقتصادی و ایجاد فرصت های شغلی، رونق صنعت گردشگری و توسعه مفهوم معماری نظامی و تاسیسات دفاعی پایدار.
4-    آنچه انجام شده است، امکان سنجی پروژه/ مکان یابی/ مطالعات باستان شناسی/ مطالعات آزمایشگاهی/ گونه شناسی معماری/ تعیین حوزه های فرهنگی- معماری/  و روش اجرا که از محل اعتبارات ملی- استانی انجام شده است.
5-    آنچه در این پروژه بدان پرداخته خواهد شد، شناسایی و مستند سازی مسیر دیوار گرگان، تعیین عرصه و حریم تاریخی و منظری، تهیه پلان مدیریتی، مطالعات آسیب شناسی، تهیه طرح حفاظت اضطراری، مرمت و احیای بخشی از مسیر دیوار گرگان و تاسیسات وابسته، تهیه طرح گردشگری و چشم انداز آینده، تهیه پرونده ثبت جهانی و معرفی و آموزش در جهت تحقق توسعه پایدار .
6-    مکان یابی پروژه، دیوار گرگان به طول 200 کیلومتر  از کرانه های شرقی دریای کاسپین شروع و پس از عبور در امتداد گرگانرود در دامنه های غربی پارک ملی گلستان ختم می شود لذا با عنایت به توصیف مزبور دیوار گرگان پهنه وسیعی از دشت گرگان و ترکمن صحرا را شامل می شود.
7-    زمانبندی پروژه، با عنایت به اینکه مطالعات میدانی پروژه از سال 1378 خورشیدی شروع شده است در صورت همکاری همه دستگاههای اجرایی در سطح ملی و محلی در طول برنامه ششم امیدواریم دیوار گرگان در فهرست میراث جهانی ثبت شود.
8-    اعتبار مورد نیاز، در مرحله اول مبلغ 000/000/000/10 ریال اعتبار مورد نیاز است که برآورد هزینه های مراحل بعدی پروژه متعاقباً تعیین و اعلام می گردد.
9-    اقدامات ضروری:  
9-1- ایجاد ردیف اعتباری به نام پروژه دیوار گرگان در سطح  استانی و ملی
9-2-انعقاد قرارداد همکاری بین مشاورین ذیصلاح(مشاور طرح) و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری  (کارفرما)
9-3- ایجاد ارتباط علمی و فنی از طریق مراکز علمی و دانشگاهی داخلی- خارجی با هدف بهره گیری از تجربه و دانش و تسهیل در روند اجرای پروژه.
9-3- معرفی و اطلاع رسانی عمومی ظرفیت های دیوار گرگان در سطح محلی- ملی و جهانی.