هزار اثر ملی گلستان؛ هزار هویت، هزار میراث ماندگار

دغدغه ثبت ملی بیش از 90 سال قدمت دارد و با تصویب قانون ثبت آثار ملی در سال 1309 اولین اقدام در راستای حفاظت از آثار باستانی در کشور رقم خورد. پس از تصویب قانون ثبت آثار ملی و ابلاغ آن در سال 1310 اولین جلسات شورای ثبت آثار کشور برگزار شد.
پرونده ثبت آثار ملی برای استان گلستان کنونی از بیست و چهارم شهریور 1310 و با ثبت شهر تاریخی استرآباد (گرگان) به شماره 41 در فهرست آثار ملی آغاز شد و در جلسه بعدی شورای ثبت کشور که در دی‌ماه 1310 برگزار شد تعداد 3 اثر شاخص استان شامل ترنگ‌تپه گرگان به شماره 66، میراث جهانی گنبد قابوس به شماره 86 و برج راکان کردکوی به شماره 145 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. روند ثبت آثار تا زمانی که حوزه میراث‌فرهنگی تحت مدیریت یک استان پهناور به نام مازندران اداره می‌شد پیشرفت کندی داشت به‌نحوی‌که تا سال 1376 طی بیش از 6 دهه 150 اثر در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
پس از تشکیل استان گلستان طی سه دهه از سال‌های 1376 تا 1395 حدود 520 اثر دیگر این استان ثبت ملی شد و تعداد آثار ثبتی گلستان به 650 اثر رسید؛ ولی اقدام جدی و چشمگیر در حوزه ثبت آثار طی سال‌های 1395 تا پایان 1401 رقم خورده است به‌نحوی‌که طی 6 سال 338 اثر به فهرست آثار ملی استان اضافه شده است.
در حال حاضر استان گلستان طبق تعریف یونسکو و اساسنامه میراث‌فرهنگی کشور دارای 1008 اثر ملی در انواع و اقسام میراث‌فرهنگی و دارای تنوع فرهنگی متفاوت است. در حال حاضر 640 محوطه باستانی، 156 بنای تاریخی و بافت ارزشمند، 44 اثر طبیعی، 44 اثر منقول در کنار 107 عنصر ناملموس استان تشکیل‌دهنده  فهرست آثار ملی استان گلستان است. علی‌رغم اقدامات بسیار ارزنده در حوزه ثبت آثار تاریخی فرهنگی طی چند سال اخیر، با توجه به حجم گسترده آثار غیر ثبتی شامل محوطه‌های باستانی و ابنیه تاریخی که تعداد آن بیش از 1000 اثر می‌رسد، اولین اقدام برای حفاظت از این آثار مستلزم اقدامات ویژه در حوزه ثبت است.
ایالت گرگان یعنی استان گلستان امروزی از حیث باستان‌شناختی دارای جایگاه بسیار منحصربه‌فردی در نقشه باستان‌شناسی کشور و جهان محسوب می‌شود. غار کیارام در شهرستان گالیکش به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین پناهگاه‌های صخره‌ای مکشوفه در شمال کشور با قدمت 80 هزار سال، میراث جهانی گنبد قابوس به‌عنوان بلندترین اثر آجری جهان، دیوار بزرگ گرگان به‌عنوان طولانی‌ترین اثر آجری جهان و همچنین جنگل‌های هیرکانی به‌عنوان فسیل زنده در گستره استان گلستان مؤید بخشی از پتانسیل بالای این استان در حوزه تاریخی-فرهنگی و همچنین گردشگری تاریخی-فرهنگی است.
تنوع اقوام به‌عنوان یکی از ظرفیت‌های بالقوه نگارستان ایران موجب شده تا دفتر ثبت آثار اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گلستان طی چند سال اخیر بیش از 107 عنصر میراث ناملموس شامل غذاهای آیینی، مهارت‌های صنایع‌دستی، دانش سنتی معماری، بازی‌های بومی، مراسم آیینی و مذهبی و... را در فهرست آثار ملی کشور به ثبت برساند.
کنوانسیون 2007 یونسکو که با نگاه حفاظت از مواریث فرهنگی ناملموس بشری مورد اجماع جهانی قرار گرفته است به پرداختن به میراث‌فرهنگی درخطر اشاره‌کرده که نیازمند توجه دولت‌ها در این خصوص است. سرعت جهانی‌شدن و خطر از بین رفتن تنوع و تکثر به‌واسطه شبیه به هم شدن جوامع، محصولی جز نابودی خرده‌فرهنگ‌های اقوام در بر نخواهد داشت و این می‌تواند زمینه‌ساز نابودی لهجه‌ها، گویش‌ها، لباس‌های محلی، غذاهای آیینی، مراسم بومی و... را فراهم سازد.
تدوین پرونده ثبت اولین قدم جدی در حوزه میراث‌فرهنگی است که اثر تاریخی تحت حفاظت قانونی قرارگرفته و طبق قوانین مجازات کیفری 558 تا 568 هرگونه تعدی به آثار تاریخی جرم تلقی شده و دولت به‌منظور حفاظت آن می‌تواند گام‌های عملیاتی در راستای حفاظت، مرمت، احیا و معرفی آن بردارد.
تدوین پرونده ثبت میراث‌فرهنگی شامل انجام مطالعات تاریخی، مستندسازی، تهیه نقشه‌های فنی، نگارش و معرفی اثر تاریخی در استان در قدم اول و سپس ارائه و تصویب در جلسه شورای ثبت آثار استان و در گام بعدی ارسال پرونده به شورای ملی ثبت آثار تاریخی به محوریت اداره‌کل ثبت آثار تاریخی، فرهنگی، طبیعی و ناملموس ذیل معاونت میراث‌فرهنگی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و درنهایت در صورت تائید، ابلاغ لوح ثبت به امضای بالاترین مقام وزارت متبوع به استاندار می‌شود که نیاز است در راستای حفاظت از آثار استان این روند با فراهم آوردن پیش‌نیازهایی چون تخصیص منابع اعتباری و... تسریع شود.

* سیدمقداد موسوی مسئول دفتر ثبت آثار اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گلستان