یافته‌های فصل دوم کاوش شهر تاریخی استرآباد(گرگان) چه بود؟

بافت شهر تاریخی استرآباد ( گرگان) با مساحت حدود160  هکتار  در سال 1310 به شماره 41 به‌عنوان اولین بافت تاریخی کشور در فهرست آثار ملی به ثبت رسيد. آنچه اكنون آن را بافت تاريخی (استرآباد) گرگان می‌نامیم، بازمانده مجموعه‌ای از يك شهر(استرآباد) و فضاهاي شهری همچون مساجد، آب‌انبارها، قنات‌ها، معابر و واحدهای مسكونی يك يا چندطبقه و بسیاری آثار دیگر است.
شواهد معماری و مجموعه منابع موجود و سفرنامه‌ها نشان از این دارد که شهر تاریخی استرآباد که در مرکز شهر گرگان فعلی واقع است، مطمئناً دارای لایه‌های فرهنگی تاریخی باارزشی است که مطالعۀ آن می‌تواند اطلاعات زیادی از فرهنگ‌های گذشتۀ مردمان این شهر در اختیارمان قرار دهد.

این گفت‌وگو به بهانۀ کشفیات جدید باستان‌شناسی در حال انجام در این شهر تاریخی و آشنایی بیشتر با دستاوردهای این کاوش، با حبیب رضایی سرپرست پروژه کاوش باستان‌شناسی شهر تاریخی استرآباد(گرگان) انجام‌شده است.

لطفاً خودتان را معرفی و از سوابق خود برای مخاطبان میراث‌آریا بگویید.
حبیب رضایی هستم. دانشجوی دکتری باستان‌شناسی دانشگاه تهران با گرایش دوران اسلامی. سابقۀ دو دهه فعالیت میدانی باستان‌شناسی در حوزۀ دشت گرگان و چندین سال تدریس دروس باستان‌شناسی در دانشگاه دارم.
در حال حاضر نیز به‌عنوان کارشناس ثبت آثار  در اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گلستان مشغول فعالیت هستم و البته مدت 5 سال است که به عنوان کارشناس باستان‌شناسی بافت شهر تاریخی استرآباد نیز در حال خدمت هستم.
در طی این سال‌ها در کاوش‌هایی مانند؛ شهر تاریخی گرگان (جرجان)، دیوار بزرگ گرگان، تپه بازگیر، قلعه‌خندان، پل تاریخی آق‌قلا، تپه پوکردوال، خرگوش‌تپه، تپه شریف، شهر تاریخی استرآباد (محله سرچشمه)، و بسیاری دیگر از فعالیت‌های میدانی به‌عنوان، عضو، معاون و سرپرست حضورداشته و البته مقالات و سخنرانی‌هایی نیز در حوزه باستان‌شناسی دشت گرگان در همایش‌های علمی مختلف داشته‌ام.

در مورد کاوش اخیر در شهر تاریخی استرآباد (گرگان) و چگونگی اجرای آن توضیح دهید.
کاوش باستان‌شناسی اخیر در شهر تاریخی استرآباد (گرگان) که در حدود یک ماه از آغاز آن می‌گذرد، باهدف پاسخگویی به استعلام یکی از مالکان واقع در عرصۀ این شهر صورت گرفت. مالکِ ملکی واقع در خیابان سی متری رسالت این شهر، درخواستی مبنی بر نیاز به ایجاد زیرزمین و انجام گودبرداری در ملکِ خود داشت. با توجه به مقررات و ضوابط موجودِ مربوط به انجام فعالیت‌های عمرانی در این شهر و مدیریت کردن گودبرداری‌های بیش از عمق یک متر در این شهر، بنده به عنوان کارشناس باستان‌شناسی این شهر تاریخی با نظر شورای فنی اداره کل و پس از کسب مجوز کاوش از پژوهشگاه و پژوهشکده باستان‌شناسی اقدام به انجام کاوش در این سایت کردم.
صدور یا عدم صدور مجوز گودبرداری و احداث زیرزمین در ملک مذکور منوط به پایان مطالعات باستان‌شناسی در آن ملک و  بررسی نتایج حاصل از آن در شورای فنی اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گلستان خواهد بود.

در کاوش باستان‌شناسی اخیر چه یافته‌هایی داشتید؟
در نتیجه‌ی کاوش صورت‌گرفتۀ اخیر، که به عبارتی دومین فصل کاوش باستان‌شناسی استرآباد در چهار سال اخیر است، آثار و شواهدی تاریخی از دوره‌های قاجار، صفوی و تیموری شناسایی شد. این آثار شامل بقایای معماری صنعتی، یافته‌های سفالی، قطعات شیشه، فلز و بقایای استخوان‌های جانوری است.
مهم‌ترین یافته‌های این فصل کاوش، فضاهای معماری مربوط به سازه‌ای صنعتی است. این فضای کارگاهی شامل یک کوره و عناصر وابسته به آن است. کوره ای دوجداره و بزرگ‌تر در مرکز و دو فضای مدور در دو طرف آن است که لوله‌هایی سفالی برای خروج مایعات در بدنۀ این فضاهای مدور تعبیه شده است. مقادیر زیادی بقایای زغال و خاکستر مرتبط با این کوره نیز کشف شد.
علاوه‌بر معماری یافت‌شده، مقادیر زیادی سفالینه نیز در این کاوش به‌دست آمد. این سفالینه‌ها شامل؛ پیه‌سوزهای سفالی لعاب‌دار، قطعاتی از ظروفِ کاسه، بشقاب، تنگ، خمره و سفال‌های بام‌پوش است که به دو گونه اصلی سفال‌های بی‌لعاب و لعاب‌دار تقسیم می‌شوند. شاخص‌ترین گونه های سفال لعاب‌دار؛  نقوش مشکی روی لعاب لاجوردی و سفالینه‌ای آبی و سفید است. همچنین تعدادی اشیای فلزی نیز به‌دست آمد که بیشترین آن قطعات آهنی هستند. البته دو عدد سکۀ مسی مربوط به دوران صفوی که فلوس نام دارد نیز در این کاوش کشف شد. این سکه‌ها در صورت پاک‌سازی و خواناسازی نقش آن، می‌تواند کمک زیادی در گاهنگاری لایه‌های این سایت تاریخی کند.
با توجه به مطالعات تطبیقی و گاهنگاری نسبی صورت‌گرفته، قدمت آثار مکشوفه در این سایت به دوره‌های تیموری، صفوی و قاجار برمی‌گردد.

بر اساس یافته‌های اخیر، محل کشف‌شده درگذشته چه کارکردی داشته است؟
بر اساس نقشه‌های تاریخی موجود از شهر استرآباد، محلی که مورد کاوش قرار گرفت، در نزدیکی باروی شهر استرآباد و در حاشیۀ داخلی این شهر بوده. باتوجه به این‌که در بسیاری از شهرهای تاریخی مناطق صنعتی در مناطق حاشیه‌ای قرار داشته، لذا وجود چنین کارگاهی صنعتی در این محل کاملا منطقی به نظر می‌رسد.
با توجه به شواهد به‌دست آمده مرتبط با فضای کوره، این اثر مربوط به دوره تیموری بوده و نشان می‌دهد این سازه قدمتی در حدود 600 سال دارد. البته مطالعات تکمیلی در خصوص کارکرد دقیق این کوره و نوع محصول تولیدی در این فضای مکشوفه به انجام مطالعات آزمایشگاهی و میان‌رشته‌ای نیاز دارد.

آثار کشف‌شده از این کاوش در کجا نگهداری می‌شود؟
با توجه به اینکه سازه به‌دست آمده در ملک شخصی افراد بوده، لذا می‌توان در صورت موافقت مالک، آن را در محل تثبیت و حفظ کرد و در غیر این صورت آن را با روش‌های علمی به موزۀ باستان‌شناسی گرگان منتقل کرد. علاوه‌بر آن اشیای به‌دست آمده ازجمله پیه‌سوزهای سفالی و دو سکه کشف‌شده به موزه باستان‌شناسی گرگان منتقل‌شده و قطعات سفالینه‌های مطالعاتی به بانک سفال استان منتقل می‌شوند.

چه کسانی شمارا در اولین فصل از کاوش شهر تاریخی استرآباد همراهی کردند؟
در کاوش صورت‌گرفته تعدادی از باستان‌شناسان جوان و بومی این منطقه از جمله حامد طهماسبی دانشجوی دکترای باستان‌شناسی، فاطمه خواجه کارشناسی ارشد باستان‌شناسی، مسعود خواجه، محسن صامت و عبداله سادات‌بزرگی از دانشجویان باستان‌شناسی دانشگاه گلستان از اعضای گروه کاوش بودند. همچنین میلاد شالیکاریان کارشناس مرمت اشیا و محمدتقی ملکا به عنوان نقشه‌بردار در این پروژه با بنده همکاری داشتند که در همین‌جا از تمامی این دوستان تشکر می‌کنم.

قدری در مورد تاریخ استرآباد قدیم برای علاقه‌مندان به تاریخ این منطقه بگویید.
شهری که امروزه گرگان نامیده می‌شود و مرکز استان گلستان است، در منابع و متون تاریخی مختلف از اوایل دوران اسلامی تا دوره پهلوی اول استرآباد نام داشت که در سال 1316 خورشیدی و به دستور رضاشاه پهلوی به گرگان تغییر نام پیدا کرد.
سکه‌های ضرب شده از قرون اولیه اسلامی که در شهر استرآباد ضرب شده، نشان از اهمیت و رونق این شهر در آن دوران دارد. علاوه‌بر آن از قرون اولیه تا متأخر دوران اسلامی مورخین و جغرافیدانان زیادی از جمله؛ مقدسی، اصطخری، ابن حوقل، ابن اسفندیار و دیگران به این شهر اشاراتی داشته‌اند و در مورد آن مطالبی ذکر کرده‌اند. همچنین شواهد معماری زیادی از دوران گذشته مانند؛ مناره مسجد جامع و بنای امامزاده نور از دوره سلجوقی، مدرسه عمادیه از دوران صفوی و بسیاری بناهای دیگر از دوران قاجار و پهلوی در این شهر باقی‌مانده است که بخشی از هویت و شناسنامۀ این شهر را تشکیل می‌دهند.

آیا درگذشته نیز کاوش‌هایی در شهر تاریخی استرآباد صورت گرفته است؟
بله کاوش‌های محدودی در محدودۀ شهر تاریخی استرآباد صورت‌گرفته که می‌توان به کاوش باستان‌شناسی قلعه‌خندان در سال 1388 خورشیدی و انجام گمانه‌زنی در کنار مناره مسجد جامع گرگان در سال 1391 اشاره کرد که این دو پژوهش توسط مرحوم قربانعلی عباسی صورت گرفت. پس از ایشان و در سال 1399 محلۀ سرچشمۀ استرآباد توسط بنده و دکتر اسماعیلی جلودار از دانشگاه تهران مورد کاوش قرار گرفت و مجموعۀ فلزی فاخر و بی‌نظیری از دوران سلجوقی در آن سایت کشف شد که هم‌اکنون تعدادی از آن اشیا در تالار دوران اسلامی موزۀ ملی ایران در معرض دید عموم قرار دارد.
البته در محدودۀ خارج از شهر استرآباد و در محدودۀ فعلی شهر گرگان هم کاوش‌هایی درگذشته صورت گرفته که مهم‌ترین آن مربوط به سال 1268 خورشیدی و زمان ناصرالدین‌شاه قاجار است که ژاک دمورگان فرانسوی اقدام به کاوش در خرگوش‌تپه کرد. علاوه‌ بر آن می‌توان به کاوش‌های تپه انجیراب توسط ماتسوزاکی ژاپنی در سال 1352 خورشیدی و کاوش تپه پوکردوال در سال 87-1386 توسط مرحوم عباسی اشاره کرد.

و سخن پایانی با مخاطبان:
شهر تاریخی استرآباد با پیشینه‌ای به بیش‌از هزار سال، به‌عنوان اولین شهر ثبت ملی کشور متعلق به تمام مردم ایران بوده و همۀ ما در حفظ و نگهداری آن مسئول هستیم و بنده به خصوص از مردم این شهر تقاضا دارم که در حفظ و حراست از این میراث ارزشمند که یادگار گذشتگان این سرزمین است با ما همسو بوده و همکاری داشته باشند. علاوه‌بر آن با توجه به غنای آثار مدفون در لایه‌های تاریخی این شهر، از مسئولان محترم وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خواهشمندم با تخصیص اعتبارات مکفی و مداوم، زمینه تداوم این مطالعات و کاوش‌ها در استرآباد را فراهم سازند تا علاوه‌بر حفظ هویت فرهنگی و اجتماعی، موجب شکوفایی گردشگری پایدار و توسعه اقتصادی در این شهر شود.
بایسته است که در انتهای سخن، تشکر کنم از دکتر مصیب امیری ریاست پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و لیلا خسروی ریاست پژوهشکده بابت اعتماد به بنده و صدور مجوز کاوش؛ و البته تشکری ویژه داشته باشم از دکتر جبرئیل نوکنده ریاست موزۀ ملی و حمید عمرانی‌رکاوندی مسئول امور باستان‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گلستان به سبب راهنمایی‌های ارزنده و حمایت‌های معنوی که از بنده داشتند. همچنین از رسول میرکریمی مالک محترم که در طول مدت زمان کاوش، همکاری لازم را با بنده و اعضای گروهم داشتند، تشکر می‌کنم.