پوستین‌دوزی هنری به‌جامانده از نیاکان قوم ترکمن

پوستین یکی از قدیمی‌ترین اشکال لباس است و سابقه کاربرد آن به انسان نخستین و آفریقا بازمی‌گردد. البته به‌طور دقیق مشخص نیست که پوستین در چه زمانی توسط انسان به‌عنوان لباس استفاده شده است اما بر اساس تصاویر بجا مانده بر دیواره غارها، سابقه استفاده از پوستین به‌عنوان پوشش برای انسان، به حدود پانصد هزار سال قبل می‌رسد و درواقع می‌توان گفت قدمت آن به زمانی برمی¬گردد که انسان برای گرم کردن خود به اولین چیزی که فکر کرد پوست حیوانات بود و نشانه استفاده از پوست در نقاشی‌های روی دیوارنگاره‌های قدیمی شاهد این مدعاست.
در گذشته طبقات مختلف جامعه با توجه به رتبه و درجه‌بندی اجتماعی خود از پوست استفاده می¬کردند. به‌عنوان‌مثال افراد متمول پوست حیوانات باارزش‌تر مانند ببر و پلنگ را بر روی شانه‌های خود می¬انداختند و یا چوپانان از پوست گوسفند استفاده می¬کردند.
این صنعت از گذشته نسل به نسل از نیاکان ما به مردان و زنان امروزی رسیده است. پوستین‌دوزی در حال حاضر یکی از حرفه‌هایی است که در استان گلستان مردان ترکمن بدان اشتغال دارند. این جامه كه در زبان تركمنی به آن «اوچمك» گفته می‌شود یكی از بالاپوش‌های گرمابخش بوده و مورداستفاده چوپانان و صحرانشینان قرار می¬گیرد. در این منطقه، هوای سرد و دام فراوان دلیلی برای به وجود آمدن پوستین و پوستین‌دوزی شده است.
ترکمن‌ها برای تولید پوستین، پوست گوسفندان دارای پشمی یکرنگ و مناسب را جمع‌آوری می¬کنند. فرایند عمل‌آوری پوستین شامل خیساندن، شست‌وشو، درجه‌بندی، آنزیم دهی، رنگ‌برداری، خشک‌کردن، رنگرزی، واکس و درنهایت تثبیت است.
مراحل کار به این شیوه صورت می¬گیرد که پوست را پس از جداسازی صحیح از حیوانات، به‌مدت 2 شبانه‌روز در آب خیسانده، بعدازاین مرحله آن را کاملاً شست‌وشو می‌دهند تا چربی‌های اضافه به روی پوست از بین برود. سپس با استفاده از آرد جو و نمک پشت پوست را می‌پوشانند و تا مدتی به همان حالت در جایی مناسب می¬گذارند تا بماند. پوست را به کمک ابزاری که در گذشته سنگ بوده و امروزه سمباده مخصوص، سمباده می‌زنند تا کاملاً صاف و یکدست شود. حال نوبت به رنگ زدن پوست می‌رسد، سپس در آفتاب می‌گستراندند تا به‌صورت چرم نرم و زردرنگی درآید. پس از رنگرزی، پوست برای برش بر اساس الگوهای موردنظر آماده می¬شود. محصول عمده پوستین‌دوز، پوستین‌های بلند است كه برای دوخت محصولی چون پالتو به حداقل پنج پوست بره احتیاج دارد.
محصولاتی که از پوستین تولید می¬شود شامل پالتو، نیم‌تنه، چارق، روفرشی، کیف، جلیقه، کلاه و شال‌گردن است و در کارگاه‌های خیاطی با چرخ و یا با دست دوخته می¬شوند. برای تزئین رویه پوستین گاها از هنر سوزن‌دوزی و رنگ‌آمیزی نیز استفاده می‌کنند.                                                                      .
پوستین‌دوزی تا زمان آغاز جنگ جهانی دوم در برخی از استان‌ها و شهرهای ایران رونق داشت و صادر كردن محصولات تولیدی به كشورهای سردسیر اروپایی و به‌تبع آن افزایش تقاضا باعث شده بود كه تعداد فعالان این حرفه افزایش یابد.
اما با شروع جنگ جهانی دوم تقاضای بازار جهانی به‌یک‌باره سقوط كرد و این افت بازار تا چند سال پس از پایان جنگ نیز ادامه یافت كه درنتیجه آن پوستین‌دوزان به‌تدریج جذب مشاغل دیگر شدند.
در ادامه پراكندگی تولیدکنندگان، گرانی مواد اولیه، از دست رفتن بازار فروش و برخی مشكلات دیگر موجب شد تا باگذشت زمان این هنر رو به فراموشی برود که یكی دیگر از این دلایل، تغییر اقلیم و افزایش روزهای گرم سال و بی‌نیاز شدن از پوستین به‌عنوان تن‌پوشی گرم‌کننده بود. از سوی دیگر در عصر حاضر زندگی عشایر تركمن تغییراتی را به خود دیده و درآمدزا نبودن این حرفه سبب گشته تا جوانان كمتر به این شغل گرایش داشته باشند.
امروزه در استان گلستان آماده‌سازی پوست به‌صورت محدود و غال با برای مصارف شخصی و همچنان به شیوه سنتی انجام می¬شود. این حرفه برای بقا و دوام نیاز به رفع مشكلات مرتبط با فرآیند تولید و مصرف دارد و نیازمند طراحی¬ جدید و تغییر کاربری منطبق بر نیاز بازار و ذائقه خریداران است تا دوباره این هنر صنعت ارزشمند جانی تازه بگیرد.
برای رسیدن به این نقطه در قدم اول باید به فكر رفع مشكلات تولید و حل موانع رونق آن باشیم. به‌عنوان‌مثال می‌توان با تشویق و ترغیب سرمایه‌گذاران برای ایجاد کارخانه‌های چرم و پوست و بهره‌گیری از فناوری روز برای استفاده از پوست خام و بی‌بو كردن آن و تولید پوست دباغی‌شده به شیوه بهداشتی، راهكاری مؤثر در احیای این هنر سنتی و رو به فراموشی خواهد بود.
«پوستین‌دوزی ترکمن» در خردادماه سال1390 در فهرست آثار ملی میراث‌فرهنگی ناملموس قرار گرفت و به شماره  233 ثبت رسید.

*مریم منصوری کارشناس ثبت آثار ناملموس استان گلستان