جوزشانی، آیینی ساده اما شایسته ثبت ملی

وحید پیاده‌کوهسار کارشناس میراث‌فرهنگی استان گلستان در یادداشتی نوشت: در گوشه‌وکنار استان گلستان، سنت‌هایی نفس می‌کشند که شاید در نگاه اول، ساده و روزمره به نظر برسند، اما در عمق خود، حامل تاریخ، فرهنگ و سبک زندگی نسل‌ها هستند. یکی از این سنت‌ها، آیین «جوزشانی» است که هرساله، هم‌زمان با فصل برداشت گردو، در روستاهای کوهپایه‌ای استان برگزار می‌شود. این مراسم، اگرچه در ظاهر، یک فعالیت کشاورزی به شمار می‌رود، اما در لایه‌های پنهان خود، روایتگر پیوندی عمیق میان انسان، طبیعت و جامعه است. جوزشانی نه‌تنها باید به‌عنوان یک فعالیت اقتصادی ادامه یابد، بلکه شایسته ثبت ملی به‌عنوان میراث‌فرهنگی ناملموس ایران نیز هست.

در گویش محلی، «جوز» به معنای گردو و «شانی» به معنای تکاندن یا جدا کردن گردو از شاخه‌هاست. این آیین که معمولاً از اواخر مرداد آغاز و تا اواخر شهریور ادامه دارد، از دیرباز در زندگی روستاییان گلستان جایگاه ویژه‌ای داشته است. سال‌ها پیش، جوزشانی نه‌تنها فرصتی برای برداشت محصول بود، بلکه بهانه‌ای برای همبستگی اجتماعی، همکاری خانوادگی و انتقال مهارت‌های کشاورزی به نسل جوان نیز به شمار می‌رفت. این مراسم گاه با قصه‌گویی، شوخی‌های محلی و تعاملات اجتماعی همراه می‌شد و به‌نوعی جشن غیررسمی روستا محسوب می‌گردید.

اهمیت فرهنگی جوزشانی فراتر از برداشت گردو است. هر آیینی که بتواند میان نسل‌ها پیوند ایجاد کند و ارزش‌های کار گروهی، همیاری و احترام به طبیعت را منتقل سازد، ارزش پاسداشت دارد. جوزشانی دقیقاً چنین ویژگی‌هایی دارد. این مراسم، نشان‌دهنده ارتباط دیرینه مردم با محیط طبیعی‌شان است؛ ارتباطی که در شتاب زندگی مدرن، به‌شدت در حال کمرنگ شدن است. ثبت ملی این آیین می‌تواند به‌عنوان یک ابزار فرهنگی یادآور اهمیت این پیوند باشد و آن را به نسل‌های آینده منتقل کند.

جوزشانی همچنین ظرفیت‌های گردشگری فراوانی دارد. بسیاری از کشورها، جشن برداشت محصولات کشاورزی را به‌عنوان جاذبه گردشگری معرفی می‌کنند. گلستان نیز می‌تواند از این پتانسیل بهره ببرد. با برنامه‌ریزی صحیح، جوزشانی می‌تواند به یک رویداد گردشگری روستایی تبدیل شود. تصور کنید گردشگران داخلی و خارجی، در اواخر تابستان به روستاهای گلستان سفر کنند تا از نزدیک در این آیین شرکت کنند، گردو بچینند، با ابزارهای سنتی آشنا شوند و روایت‌های محلی را از زبان سالخوردگان بشنوند. چنین تجربه‌ای نه‌تنها اقتصاد محلی را رونق می‌دهد، بلکه باعث ماندگاری و احیای سنت‌ها نیز خواهد شد.

دلایل متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد جوزشانی شایسته ثبت ملی است. نخست، قدمت تاریخی و استمرار این آیین؛ جوزشانی نسل به نسل منتقل‌شده و هنوز هم در بسیاری از روستاها اجرا می‌شود. دوم، ارزش‌های اجتماعی؛ این آیین نمونه‌ای زنده از کار گروهی، همکاری اجتماعی و همبستگی خانوادگی است. سوم، ارتباط با هویت بومی؛ جوزشانی بخشی از سبک زندگی کشاورزی و هویت فرهنگی مردم گلستان است. و چهارم، ظرفیت احیا و توسعه؛ می‌توان با افزودن بخش‌های فرهنگی، نمایشی و گردشگری، آن را به یک رویداد ملی و حتی بین‌المللی تبدیل کرد.

برای تحقق ثبت ملی و احیای جوزشانی، اقدامات مشخصی لازم است. نخست، انجام پژوهش‌های میدانی دقیق با ثبت تصاویر، روایت‌ها و ابزارهای سنتی مرتبط با آیین. دوم، همکاری میان میراث‌فرهنگی، شوراهای روستایی و کشاورزان برای برگزاری منظم و منسجم آیین. سوم، ایجاد بسته‌های گردشگری شامل حضور در مراسم، خرید گردوی تازه و آشنایی با فرهنگ محلی. چهارم، استفاده از رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی برای معرفی این آیین به مخاطبان گسترده‌تر، به‌گونه‌ای که هم‌نسل‌های جوان محلی و هم گردشگران خارجی بااهمیت فرهنگی و جذابیت آن آشنا شوند.

جوزشانی، بیش از آنکه یک عمل کشاورزی باشد، روایتی زنده از پیوند انسان با زمین، خانواده و جامعه است. آیینی که در هر تکان شاخه‌ها و جمع‌کردن گردوها، صدای تاریخ و خاطرات نسل‌ها را با خود حمل می‌کند. اگر امروز برای پاسداشت و ثبت آن اقدام نکنیم، شاید فردا تنها در خاطرات قدیمی‌ها و عکس‌های زردشده بتوانیم ردّی از آن بیابیم. اکنون بهترین زمان برای برداشتن گام‌های عملی در جهت ثبت ملی این آیین و معرفی آن به جهانیان است؛ چراکه جوزشانی بخشی از روح گلستان و ایران است که باید برای همیشه زنده بماند.