«ماری گل» نقشی با کارکرد فرهنگی اصیل در قوم ترکمن

مریم منصوری کارشناس ثبت آثار ناملموس استان گلستان در یادداشتی نوشت: ماری گل به عنوان جای پای شتر نیز مشهور است. همچنین ترکمن‌ها ماری گل را «کوشک دابان» نیز می‌نامند و این امر به دلیل توجه و احترام خاصی است که ترکمن‌ها برای شتر قائل هستند. در طرح ماری گل هشت‌ضلعی متقارن در تمام قالی و کناره های آن تکرار می‌شود و در سایر صنایع‌دستی از جمله سوزن‌دوزی و زیورآلات سنتی قوم ترکمن نیز این نقش دیده می‌شود.

وجه‌تسمیه ماری گل:

زمانی که جاده ابریشم به خاورمیانه راه پیدا می‌کند و تجار از چین و افغانستان به ترکمنستان و ازآنجا وارد ایران می‌شوند، شهر مرو یکی از شهرهای پرتردد این کاروان ها بود. قبل از باز شدن راه ابریشم به ترکمنستان، ترکمن‌ها برای رفع نیاز خودشان قالی می‌بافتند اما بعدازآن داد و ستد شروع شد و از این طریق فرش ترکمن به دنیای غرب راه پیدا کرد و وارد دنیای تجارت شد. از آن زمان نقوش قالی ترکمن به دنیا معرفی شد. در زبان ترکمنی به مرو،«ماری» می‌گویند. این طرح از دوران راه‌یابی ابریشم به ترکمنستان شناخته‌شده و چون این فرش متعلق به شهر مرو بوده به اسم «ماری گل» شناخته‌شده و این نام را به خود اختصاص داده است.

کارکرد فرهنگی ماری گل در بین مردم ترکمن:

نیاز محمد نیازی، نقش‌مایه گُل ترکمن را «مارگُل» یا «جای پای شتر» نامیده است. او می‌گوید که مارگُل شاخص‌ترین نقش در قالی‌های ترکمن است و نه تنها فرش، که هر بافته را «کوشک داوانی» به معنای «جای پای شتر» می‌شناسند و معتقد است که این حیوان پر طاقت و زحمت‌کش از قداست عجیبی در بین ترکمن‌ها برخوردار است و مردم ترکمن به احترام، آن را «اولیاء» می‌نامند، او در مورد حالت انتزاعی این نقشمایه در فرش ترکمن چنین می‌نویسد: «پس از ظهور اسلام و گسترش آن در آسیای مرکزی، به پیروی از آن فرهنگ، کراهت تصویر جانداران، مادر ترکمن را به چنین انتزاعی کشانده است و او به‌جای نقش شتر، این حیوان مقدس، جای پای پنجه شتر را جایگزین آن کرده است و به این ترتیب، هم قداست این حیوان را ارج نهاده هم از فرامین دین خود پیروی کرده و هم خواسته خویش را برآورده است.»

اجزای طرح ماری گل:

شکل کلی نقشمایه گُل ترکمن در قالی به صورت هشت‌ضلعی است. داخل هشت‌ضلعی با یک صلیب به چهار قسمت مساوی تقسیم شده است، این قسمت‌های ایجادشده به صورت ضربدری با دو رنگ متفاوت (کرم و قرمز تیره) از یکدیگر مجزا می‌شوند. داخل این هشت‌ضلعی‌ها با اشکال تزیینی دیگری مانند چلیپا، مربع‌های کوچک و نقش‌مایه پای مرغ تزیین می‌شود. لازم به ذکر است که در بیشتر طرح‌های گُل ترکمن به‌ویژه شمال خراسان نقش‌مایه پامرغی فقط در قسمت میانی می‌بافند و هسته مرکزی فاقد این نقش است. استاد نیازی معتقد است اجزای نقش ماری گل عبارتند از:

۱- شاخ قوچ که علامت چادرنشینی است.
۲- سه پرنده در حال پرواز که نشان از دشت بیکران است.
۳- دو طرف داخل نماد با سر پوزه خوک و دو دندان به وجود آمده نشان داده شده است . «ترکمن قبل از اسلام از خوک نگهداری می‌کرد »
۴- بخش مرکزی آن به رنگ سفید نشان داده‌شده و سفره ترکمن است.
۵- در وسط آن با بشقاب آذین‌بندی شده که نشان از مهمان‌نوازی ترکمن است.

روایتی است که ترکمن قبل از اسلام مذهب اش شنیزم بود. یعنی آتش‌پرست! که آب، آتش و درخت را دوست داشت. براین اساس زمینه فرش از سرخی آتش الهام گرفته شده است و یا اینکه از طلوع و غروب آفتاب که سرخ ارغوانی است نیز اقتباس‌شده ‌باشد یک طرف نماد کمی متمایل به زرد است که یعنی آفتاب کمی بالاآمده است و خورشید که کاملاً بالاآمده سفید می‌شود دو طرف نماد سفید است، به معنای سفیدی و روشنی زندگی.

برخی از مادران ترکمن در حین بافت قالی ماری گل برای دخترانشان که تحت تعلیم وی به بافت مشغول بودند در مورد فلسفه شکل‌گیری این نقش چنین می‌گفتند: «فرم هشت‌ضلعی را به «یورت» یا سرزمین مادری نسبت می‌دهند و زمینه سفید و قرمز را به اسب در حال یورتمه و بخش بالایی آن را به کمان بدون تیر سوار و زین اسب تعبیر می‌کنند و دو رنگ متضاد بخش مرکزی را به شب و روز و مربع وسط به صندوقچه که اسب و سوار آن با تیر و کمان از آن صندوقچه محافظت می‌کند. برخی از ترکمن‌ها مستطیل مرکزی ماری گل را تعبیر به برکه آب می‌کنند.»

از جمله اقداماتی که در راستای پاسداری و صیانت از  نقوش اصیل و سنتی استان گلستان صورت گرفته و می‌توان به آن اشاره کرد تهیه پرونده ثبت ملی و قرار گرفتن این اثر ارزشمند در فهرست آثار میراث‌فرهنگی ناملموس کشور، تهیه مستندات تصویری و مستند نگاری آن، حضور و شرکت متولیان این آثار در جشنواره‌ها و نمایشگاه‌ها در سطوح ملی و منطقه‌ای، برگزاری کارگاه‌های آموزشی و... در راستای تامین اهداف سازمانی و حفاظت، ترویج و توسعه میراث گذشتگان و جلوگیری از به فراموشی سپردن فرهنگ و سنت مردم این مرز و بوم است.

پرونده «کارکرد فرهنگی نقش ماری گل در بین قوم ترکمن» در دی‌ماه سال جاری (۱۴۰۲) در فهرست آثار میراث ناملموس کشور به ثبت رسید.