آلاچیق خانه ی سنتی قوم ترکمن است که دارای خصوصیات ویژه و منحصر به فرد می باشد.این منزل مسکونی به دلیل ساختار خاص سازه ای در برابر حوادث طبیعی، مقاوم و به سبب سهولت جابه جایی و کاربرد و نصب آسان آن، در مهاجرت و جابجایی های گوناگون، منزل امن صحرائیان می باشد. امروزه نیز در بخش هایی از صحرای ترکمن، به ویژه توسط مرزنشینان و دامدارانی که مجبور به مهاجرت های موقت، ییلاق و قشلاق هستند مورد استفاده قرار می گیرد. در گذشته هر فرد ترکمن به خانواده ای تعلق داشت که در یک اوی آلاچیق به سر می برد. این خانواده آلاچیق خود را در فاصله کمی با آلاچیق های دیگر بر پا می کند که به خانواده های دیگر تعلق دارد. مجموعه ی چندین آلاچیق را اوبه می گویند. اهالی اوبه بیشتر با هم خویشاوند بوده ویا روابط دوستانه ای با یکدیگر دارند. (1) ترکمن ها در قدیم آلاچیق را قبه ای از قبه های بهشت می دانستند و چندان علاقه ای به خانه های خشتی و آجی که آن را تام می گویند، نداشتند. ترکم ها آلاچیق را آغاچ اوی (خانه ی چوبی) می گویند و تمامی محل مسکومی را اوی می نامند. با این وجود، اگر تمامی خانه مدنظر باشد، معمولاً به آلاچیق اوی اطلاق می گردد. ترکمن ها آلاچیق را از طرفی، مظهر سلامتی و از طرف دیگر، نشانه ی سخاوت می دانستند و در مثلی می گویند : تام دم قیسما ایه سی، اوی ساغلیغینگ سویه سی یعنی تام دلگیر و تنگ نفس و اوی پایه ی سلامتی است. در این جا منظور از اوی، پایه ی سلامتی است. در این جا منظور از اوی آلاچیق می باشد. اوی را از این لحاظ نشانه سخاوت و مهمان نوازی می دانسته اند که درب آلاچیق ترکمن فاقد قفل است. ترکمن ها در قدیم اغلب کوچ نشین و مهاجر بودند و مانند عشایر کنونی از سرزمین دیگر کوچ می کردند. این زندگی کوچ نشینی با شیوه ی معیشت آنها – دامداری – ارتباط تنگاتنگی داشت و آنها را جستجوی چراگاه ها و مراتع جدید ناگزیر به کوچ و مهاجرت بوده اند که حداقل آن، نقل مکان به صورت ییلاق و قشلاق بوده است. برخی بر این باورند که ترکمن ها چون نمی توانستند از عهده ی مالیات سنگین حکومت ها برآیند. مجبور به کوچ بودند. از این جهت، هر گاه جنگ و جدالی بین ترکمن ها و مأموران حکومتی اتفاق می افتاد. مردان مسلح مأموران را مشغول می کردند و دیگران نیز آلاچیق ها را جمع آوری کرده و بار شتر و اسب و الاغ نموده، کوچ می کردند. نقل است که در زمان فرمانروایی تیمور گورکان، ترکمن ها در خراسان، یکی از قشون ها پسر تیمور لنگ را تاراج کردند. فرزند تیمور که با چند سرکرده خود موفق به فرار شده بود خبر را به شخص تیمور می رساند. تیمور می گوید : روزی به حساب ترکمن ها نیز خواهم رسید ! : یکی از درباریان حاضر که از شیوه ی زندگی ترکمن ها آگاهی داشته است می گوید : ترکمن ها را به آسانی دوش می باشند. اگر سه روز پیش در خراسان جنگیده باشند، امروز دست کم در بخارا یا مرو و یا در دیگر نقاط دورتر ساکن شده اند. ترکمن ها اگر چه در موقع وزش باد شدید به زحمت می افتادند و با بستن طناب و آویختن اشیاء سنگین از وسط سقف خانه در برابر بادهای نیرومند صحرا مقاومت می کردند. اما آلاچیق ترکمن در برابر اکثر بلایای طبیعی از جمله باد، باران و زلزله مقاوم بوده و حتی در صورت صدمه دیدن خانه، هیچ خطری جان ساکنان آن را تهدید نمی کند.(2) در رابطه با آلاچیق می گویند : آلاچیق ترکن یک خانه ی معمولی نیست. بلکه در یک رصدخانه است. بالای آلاچیق یک نیم کره کامل زمین وجود دارد. هر آلاچیق 60 تأریم دارد که فاصله ی هر کدام دقیقاً 6 درجه است که مجموعاً 360 درجه را نشان می دهد. بزرگان و ریش سفیدان ترکمن در گذشته با نشستن در داخل آلاچیق، ساعات روز و شب را تخمین می زدند وبا حرکت زمین و جهت آن با ماه و ستارگان، زمان در گذر را محاسبه می کردند. درباره ی ساختمان فیزیکی آلاچیق ضرب المثل های ترکمنی می گوید : داشینگا دورت تأریم آیلارین و یا اون دردونه توینوکدن گورونر و یا قاپیسی قایراق گونی ایکیندی.(3) ضرب المثل های فوق به معنای محدود نمودن و هدایت کردن انسان غیر متعهد و بی مسئولیت، بر ملا گشتن حقیقت پنهان و به مقصود نرسیدن فرد گمراه و بی هدف می باشد. در مراسم برپایی آلاچیق ترکمن که معمولاً بر عهده ی زنان است. قبل از این که چوب های اطراف تأریم را بگذراند،تیرهای تفنگ شلیک می شود. صدای شلیک تیرها همراه با صدای سم اسبان وصدای شانه زدن دختران جوان بر روی قالی، شور و حالی دارد که تنها با دیدن، احساس آن لحظات امکانپذیر است. بعد از آن که تأریم نصب گردید اوق یا چوب بالای تأریم را به آن وصل می کنند. محل اتصال اوق به تأریم به صورت ضربدر است که آن را دول می نامند و در این حالت، یک اسکلت استوانه ای به وجود می آید. سپس سقف بالای آن را که توی نیگ نام دارد. به آن متصل می نمایند. پس از این مراحل، فقط مرحله ی نمدپوشی آن باقی می ماند. قبل از نمدپوشی، جوانان به داخل آلاچیق رفته و به رقص خنجر می پردازند و به این وسیله آغاز زندگی جدید را به صاحب خانه تبریم می پردازند و به این وسیله آغاز زندگی جدید را به صاحب خانه تبریک می گویند. زنان هدایایی از قبیل پارچه بر بالای توی نیگ می آویزند تا جوانان با پرش آن را بگیرند. بعد از آن، نمد روی چوب ها کشیده می شود و دور نمد با یک طناب پهن مخصوص به نام قولانگ که مانند کمربند عمل می کند پوشانده می شود. در بالای سقف آلاچیق، طناب مخصوصی آویزان است (نام این طناب تویی نگ باق می باشد) که در هنگام وزش باد شدید صحرا، کیسه های شنی یا هاون چوبی را از آن می آویختند تا باد، سقف را با خود حمل نکند. صحرائیان درب آلاچیق را معمولاً مخالف جهت وزش باد – به سمت جنوب – می گذاشتند. نمدپوشی دو فایده دارد : در زمستان برای ایجاد گرما و در تابستان برای جلوگیری از نور شدید مؤثر است. در تابستان اطراف آلاچیق را با گلیم یا نمدی می پوشانند تا درون آلاچیق برای عابران قابل رویت نباشد. در زمستان نیز پوشش ضخیمی به نام کشمه به کار می رند و داخل آلاچیق را نیز با فرش کناره که 15 الی 18 متر طول دارد می پوشانند تا مانع ورود حشرات گزنده به داخل آن شود. اگر این آلاچیق ها در یک محل مجتمع گردد ؛ ان جا را اوبه یا محل اجتماع می گویند. ساختن این نوع کلبه ها از قدیم مرسوم بوده است. هانری دالمان در کتاب سفرنامه خراسان تا بختیاری می نویسد : در حوالی جبال پامیر، نمونه هایی از نوع اولیه آلاچیق را پیدا کرده اند و تنها تفاوتی که در آن به وجود آمده. این می باشد که ترکمن های اولیه به جای چوب از سنگ استفاده می کردند. کلبه های قرقیزها و اشکانیان نیز شبیه آلاچیق ترکمن هاست. محیط محوطه های یک آلاچیق 20 متر، قطر آن 5/6 متر و ارتفاع ان 5/3 متر می باشد و از سه قست بالا، وسط و پایین تشکیل می گردد. قسمت بالا را با نمد مخصوصی به نام سرفگ بخش وسط را با نمد اوزگ بخش پایین را با نمد دورلیق و روی نمد پایینی و وسطی را با نی حصیری به نام قامیش می پوشانند. در کنار درب آلاچیق اجاقی قرار دارد که هم برای گرم کردن خانه و هم برای پختن غذا و نان استفاده می شود. برای تهیه نام، خمیر را در داخل آتش نسبتاً ملایم اجاق قرار می دهند تا خمیر به صورت نان درآید. در گوشه ی آلاچیق، تلارچه ای قرار دارد که به آن بورتلار می گویند. کف آلاچیق را با گیاهی به نا م قلدرقن می پوشانند تا مانع نفوذ رطوبت شود. جنس فرش داخل آلاچیق نیز از نوع نمد یا فرش ترکمنی است که توسط زنان و دختران هنرمند صحرا بافته می شود. در کنار آلاچیق، برای ذخیره آذوقه و گرفتن شیر و پنیر و کره حصاری درست می کنند که به آن چالی می گویند. (4) امروزه به دلیل رشد جمعیت و زندگی در شهرها و روستاها و نیازهای متفاوت جوامع بشری، زندگی در آلاچیق ها کم رنگ گشته است و مردم ترکمن نیز مانند سایرین درخانه های جدید زندگی نموده و فقط گروهی از مرزنشینان و دامداران کوچ نشین رو از آلاچیق استفاده می کنند. پانوشت : 1- سعیدیان، عبدالحسین،دایره المعارف، سرزمین و مردم ایران، انتشارات مجله علم و زندگی، سال 1360، ص 220-219. 2- آدمی، عبدالخالق، فصلنامه بین المللی فرهنگی، ادبی، اجتماعی پاپراق، سال دوم، شماره 7، پاییز 1378 3- شادمهر، امانقلیچ، منبع شماره (1)، سال پنجم، پاییز 1381، ص 18 4- گلی، امین اله، سیری در تاریخ سیاسی، اجتماعی ترکمن ها، نشر علم، سال 1365، ص 307-306-304. نور الدین سن سبلی