صفحه اصلی میراث گلستان | صفحه اصلی تور مجازی

  HDبازدید مجازی 360  
 
 
خانه باقری

مجموعه تاريخي باقري گرگان مربوط به اواخر دوره قاجار است كه در سال ۸۱ در فهرست آثار تاريخي به ثبت رسيده است. خانه باقري ها در بافت تاريخي و محله سرچشمه گرگان با مساحت ۳ هزار مترمربع و زيربناي يك هزار و ۵۵۵ مترمربع، ۷ حياط، ۴۲ اتاق و ۴ در دارد. موقعيت قرارگيري بنا در بافت قديم گرگان كه از شرق به راسته بازار نعلبندان و مسجد جامع و از شمال و شمال غرب به مجموعه تاريخي تقوي و امامزاده نور منتهي مي شود به ارزش بنا افزوده است.در اين بنا اتاق هاي طبقه اول كه در جنوب و شرق قرار دارند چون در معرض نور آفتاب بيشتري هستند در زمستان مورد استفاده قرار مي گرفتند. اما اتاق هاي طبقات فوقاني داراي در و پنجره هاي متعددي در شمال و جنوب بنا هستند. خانه ی باقری یکی از بناهای شاخص در بافت تاریخی گرگان است که نمونه ای ارزشمند از معماری بومی مسکونی در این شهر به شمار می رود. این بنا در حد فاصل محلات نعلبندان و سرچشمه و در حاشیه ی جنوبی یکی از معابر اصلی پر گذر بافت قدیم گرگان واقع شده است. معبری که از بازار وتکیه نعلبندان را به بنای امام زاده نور و سپس تکیه ی سرچشمه متصل می سازد. در میان خانه های تاریخی باقی مانده در شهر، خانه باقری یکی از وسیع ترین و سالم ترین نمونه هاست. عرصه ای این بنا 1950 متر مربع و زیر بنای مجموع فضاهای سرپوشیده آن 1555 متر مربع می باشد (1) خانه از ترکیب متناوب فضاهای باز و بسته و بر اساس نوعی سازماندهی مجموعه ای ساخته شده است که حیاط های تقریباً غیر مهندسی و متعدد، نقش برجسته ای در آن ایفا می کند. این بنا در وضعیت فعلی دارای 7 حیاط با اندازه و فرم های گوناگون است که عبارتند از : دو حیاط اندرونی، دو حیاط بیرونی، حیاط هشتی، حیاط مطبخ و حیاط سرطویله که در مجموع با 4 ورودی به شبکه ی معابر اطراف بنا راه پیدا می کنند. اگر چه در بررسی فضاهای بسته و مسقف بنا (به ویژه وقتی به صورت جزء به جزء در نظر گرفته شوند) هندسه و نظمی آشکار در سازماندهی و ترکیب جرزها و باز شوها به چشم می خورد. اما در نگاهی کلی به بنا و با در نظر گرفتن مجموعه فضاهای باز و بسته با هم، نقش این هندسه بسیار کم رنگ می شود و انتظامی خاص به چشم نمی آید. این موضوع به همراه تفاوت عیان در تناسب و فرم اجزای به کار گرفته شده در برخی نماهای داخلی و خارجی و نیز شواهد مرحله ساخت نشده، بلکه در مراحل مختلف تاریخی شکل گرفته است. از دیگر نکاتی که در باب معماری این بنا قابل اشاره است همراهی و ترکیب درایتمندانه ی معماری برون گرا با درون گرایی کلی و غالب بنا است. این برون گرایی که حاصل نوع فرهنگ و روابط اجتماعی مردم منطقه و نیز الزامات محیطی و اقلیمی است. در ارتباطات بر جسته ی فضاهای داخلی با معابر اطراف، از طریق پنجره های متعدد و نیز ایوانک های حاشیه شمالی بنا قابل مشاهده است. در برخی از این پنجره ها، چشم انداز جنگل های اطراف شهر قاب گرفته شده است. نحوه ی پرداختن به مسأله آسایش محیطی و معماری اقلیمی از مسائل قابل توجه در این خانه است. در تابستان های گرم و شرجی گرگان ؛ فضای داخلی این خانه شرایط مناسبی برای آسایش محیطی ساکنان پدید می آورد و سختی اقلیم را قابل تحمل می نماید. گستردگی خانه وپرهیز از فشردگی فضاها، تعداد زیاد بازشوها، ارتباط بسیار زیاد فضاهای بسته با فضاهای باز و احاطه اتاق ها از 2 یا 3 طرف توسط فضاهای بسته با فضاهای باز و احاطه اتاق ها از 2 یا 3 طرف توسط فضاهای باز، جرزهای قطور و جهت گیری مناسب بنا، از جمله ویژگی های معماری اقلیمی در این خانه بوده که رسیدن به هدف آسایش محیطی را با تسهیل و تشدید کوران هوا و دوری از تابش مستقیم آفتاب گرم تابستان به وسیله ی سقف های پیش آمده ممکن می سازند. همچنین بام های سفال پوش و شیب دار و نیز ارتفاع گرفتن کف فضاهای طبقه پایین از سطح طبیعی زمین، از جمله روش های مناسب جهت مقابله با اثرات مخرب اقلیم پر باران و رطوبت سطحی زمین بر بنا به شمار می رود. مصالح به کار رفته در مجموعه ی باقری متنوع اند. چوب، سفال، آجر، خشت کاهگل، سنگ، گچ و شیشه عمده ی این مصالح را تشکیل می دهند. اما اوج هنرنمایی معماران و آفرینندگان بخش های مختلف بنا، در عناصر چوبی مشاهده می گردد. درها، پنجره ها، نرده ها و شیرسرها اجزایی از بنا هستند که نهایت ظرافت و هنرمندی در خلق زیبا و کارآمد آنها به چشم می خورد و در واقع هر کدام به تنهایی اثری هنری و ارزشمند محسوب می گدند. علاوه بر این نحوه به کارگیری چوب با مقاطع مختلف در عناصر سازه ای بنا نظیر پل ها، نعل ها، تیرها، دستک ها و نیز شیرسرها نشان از هوشمندی نسل های پیشین در انتخاب و نحوه ی به کارگیری مصالح دارد. سلامت و استواری بسیاری از این عناصر سازه ای که از گزند آب در امان مانده اند و سال های طولانی از عمرشان می گذرد. شناخت معماران خانه را از چوب های مختلف و توجه به کیفیت و خواص سازه ای انواع آن نشان میدهد. سیرتکوین و تحول بنا (2): بر اساس مستندات مختلف، عکس های قدیمی خانواده باقری و ینز شواهد موجود در بنا که با پژوهش دقیق وعلمی در جریان مطالعات مربوط به سرح مرمت (3) این بنا به دست آمده است. می توان مراحل تکوین و تحول بنا را در6 دوره زیر تشخیص داد : 1- استقرار اولیه پیش از بناهای موجود : وجود برخی از شواهد موجود در بنا، ما را به این باور می رساند که پیش از ساخته شدن بناهای موجود در مجموعه باقری، مستحدثات دیگری در این عرصه وجود داشته که در یک مقطع زمانی تخریب شده و بناهای موجود به جای آنها ساخته شده است. البته شاهدات زنده ی خانواده باقری این بناها را نه دیده اند و نه چیزی از پدران خود درباره آنها شنیده اند. بدین ترتیب می توان احتمال داد که این بناها حتی پیش از باقری ها و توسط مالکین احتمالی قبلی این عرصه ساخته شده باشد. به عبادت دیگر، پیش از اعیانی های فعلی، بناهایی وجود داشته که تخریب شده اند اما در زمینه مالکیت و تعلق یا عدم تعلق آنها به باقری ها نمی توانیم اظهار نظر نماییم. 2- شکل گیری اولیه مجموعه فعلی(1240 ش): برخی از معمرین و ساکنین کهنسال و در قید حیات بنا در بیان زمان شکل گیری خانه به نقل از پدران خود به تاریخ 1246 هجری شمسی اشاره می کنند. دانسته های ما برای اثبات یا رد این تاریخ کافی نیست و حتی مطمئن نیستیم که 1246 شمسی مدنظر است یا قمری. زیرا اگر چه ایشان به تاریخ شمسی اشاره دارند، اما رواج ماده تاریخ قمری در دوران قاجار و نیز تقریباً 40 سالی که در قدمت بنا دوران قاجار و نیز تفاوت تقریباً 40 ساله ای که در قدمت بنا میان دو ماده تاریخ قمری و شمسی ایجاد می شود به ما این اجازه را می دهد که چنین عدم اطمینانی را مطرح نماییم. به هر حال این تاریخ تنها تاریخی است که به عنوان سال شروع ساخت مجموعه از یکی از منابع و مستندات استخراج می وشد و ما نیز فرضیه سال اولیه ساخت بنا را بر آن می نهیم. بر اساس اطلاعات موجود در بنا، نخستین ساخت و سازها مربوط به بخش های مجاور معابر شمالی و جنوبی است و در عین قرار گرفتن فضاهای اصلی زندگی، مانند یک جدا کننده فضای داخل خانه را از معبر عمومی تفکیک می کند. 3- اضافه شدن بناهای جدید و تکمیل محدودیت حیاط ها (1290 ش): با افزارش تعداد افراد ساکن در خانه باقری و گسترش خانواده در حدود 50 سال پس از ساخت بناهای اولیه، چند قسمت دیگر به مجموعه اضافه گردیده است. اگر بناهای دوره قبلی بیرون داشتند بناهای این دوره به شکل گیری و تکمیل محصوریت حیاط های داخلی خانه منجر شدند. پایان ساخت این مرحله ی تاریخی در واقع بنا را به کامل ترین وضع خود می رساند و حتی به لحاظ خانوادگی در محدوده ی اواخر قرن قبلی و اوایل قرن حاضر ( ما بین سالهای 1293 و 1306 ش) خانواده باقری با بیشترین میزان جمعیت خود در این مجموعه ساکن بوده اند. 4- آغاز دگرگونی ها: در فاصله زمانی میان سالهای 1316 تا 1324، تغییرات و دگرگونی های فراوانی در خانه باقری صورت گرفته است. هم زمانی این سالها با تحولات خاص اجتماعی آن دوران می تواند در فهم علت این تغییرات به ما کمک نماید بی ثباتی موجود در جامعه بین المللی به دلیل وقوع جنگ جهانی دوم، تغییرات گسترده سیاسی در ایران، گسترش موج تجدد گرایی در لایه های مختلف اجتماع، آغاز دوران احتضار سنت ها ورود مفاهیم مدرنیته به ایران آن روز از آن دسته اند. همچنین گسترش بیش از پیش خانواده باقری و نیاز به فضاهای جدید و نیز رواج مصالح، تکنیک ها و فرم های ساختمانی و معماری متفاوت از گذشته می تواند از زاویه دیگری به عنوان دلایل این تغییرات مطرح شود سلسله تغییرات گسترده این مرحله با برداشتن سقف سفال پوش ساختمان یک طبقه شمال حیاط بیرونی بزرگ واضافه کردن طبقه دوم به آن در سال 1316 ش آغاز گردیده وبا تغییراتی نظیر پوشاندن، طاقچه ها و صاف کردن جداره داخلی اتاق ها، حذف پنجره های مشبک چوبی در اکثر اتاق ها، ساخت راه پله ی جدید و ایجاد تقسیم بندی های نو در فضاها ادامه یافته است. 5- تحولات اوایل دهه چهل شمسی : در این دوران با تغییر نحوه معیشت و ورود مظاهر تکنولوژی نظیر اتومبیل و یخچال، تغییراتی در برخی فضاها که کاربرد خود را از دست داده بودند. رخ داد. تخریب تدریجی سرطویله، هویج خانه، تنور، مطبخ و نیز پر شدن سرداب های ساختمان با خاک دستی، از این نوع می باشند. همچنین در این سال ها قسمتی از حیاط مطبخ جهت گسترش ساختمان حسینیه مجاور بنا واگذار می گردد. آن چه مشخص است این که، به دلیل تقسیم فضاهای مختلف خانه باقری میان ورثه و بی میلی نسل جدید آن زمان به حفظ و نگهداری خانه، بسیاری از آسیب های واردآمده بنا در این دوران آغاز گردیده است. 6- وضعیت امروز مجموعه باقری : خانه باقری با شماره 2803 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. پس از ثبت بنا به سال 1379 و خرید ملک توسط سازمان زمان میراث فرهنگی کشور در اسفند ماه سال 1380، طی همان سال و سال بعد در بخش هایی عملیات مرمتی مختصری صورت گرفت که این عملیات با انجام عملیات مرمت اضطراری در طی سال 1382 و 1383 ادامه یافت. عملیات مرمت و احیای این بنا از اردیبهشت سال 1384 آغاز شده و کماکان ادامه دارد. پانوشت : 1- محاسبه مساحت عرصه و اعیانی در سال 1380 ش توسط نگارنده صورت گرفته است. 2- متأسفانه به لحاظ کمی منابع، مطالعات چندانی در باب این بنا موجود نمی باشد. پایان نامه کارشناسی ارشد مرمت آقای جاوید ایمانیان در سال 1381 یک پروژه دانشجویی ربوط به دوره کاردانی معماری در سال 1382، عمده تین منابع موجود درباره خانه باقری است. لازم به ذکر است که در منبع مورد اشاره دوم، تلاش هایی جهت بررسی سیر تحول تاریخی این بنا و کسب اطلاعات از ساکنین قدیمی خانه صورت گرفته است. همچنین گزارشی درباره ی اسیب شناسی این مجموعه توسط کارشناسان اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان گلستان در سال 1382 تهیه شده که در آن به سیر تدوین بنا اشاره ای نشده است. در مجلد پانزدهم کتاب «گنجنامه» (انتشارات دانشگاه شهید بهشتی ) خانه باقری با یک متن توصیفی و مختصر معرفی شده و در کتاب « زندگی جدید، کالبد قدیم » در معرفی این بنا به آوردن چند تصویر و نقشه ای نه چندان دقیق بسنده شده است. 3- پژوهش مزبور توسط نگارنده در سال 1384 صورت گرفته است. بهنام قلیچ خانی

 
کلیه حقوق متعلق است به اداره کل میراث فرهنگی , صنایع دستی و گردشگری استان گلستان
Copyright © 2009 CHHT Organization of Golestan Province, www.golestanchto.ir. All Rights Reserved.