فارسیان با توجه به قدمت تاریخی و کهن خود، دارای قبرستان های متعددی است که می توان آن ها را به دو دسته تقسیم کرد:الف) قبرستان های قبل از دوره اسلامب) قبرستان های دوره ی اسلامی

قبرستان های تاریخی فارسیان

به قلم: ابوذر خسروی

فارسیان با توجه به قدمت تاریخی و کهن خود، دارای قبرستان های متعددی است که می توان آن ها را به دو دسته تقسیم کرد:

الف) قبرستان های قبل از دوره اسلام

ب) قبرستان های دوره ی اسلامی

قبرستان های قبل از دوره اسلام:

تاکنون در چند نقطه فارسیان قبرهایی باستانی با قدمت چندهزار سال یافت شده است که عبارتند از:

۱- قبرستان کله دره: در این قبرستان، قبرهای «دخمه ای» یافت شده است که در کنار جسد مردگان برخی وسایل اولیه زندگی نیز وجود داشته است. قبرستان در زمینی شیب دار و قبرها به صورت افقی حفر شده و در دهانه قبر نیز سنگ وجود داشته است. این گونه قبرها در دوره هخامنشی و احتمالاً قبل از آن رواج داشته است.

۲- قبرستان میان تخته: در این محوطه، قبرهایی قنجول که پاهای مرده به طرف شکم جمع شده بوده یافت شده است. از این گونه قبرها در تپه ای نزدیک بهشهر نیز توسط باستان شناسان کشف شده و قدمتی چندهزار ساله برای آن در نظر گرفته شده است.

۳- قبرستان هگرستل حد فاصل پیر بخشی تا چال پاسی ها: در این محوطه باستانی، اهالی فارسیان در هنگام شخم زدن با گاو آهن، به خمره ای بزرگ که در آن استخوان انسان بوده، برخورد می کنند. این قبرهای خمره ای نیز سابقه‌ای چندهزار ساله دارند. علاوه بر قبرهای خمره ای، در این منطقه، اجسادی یافت شده است که به صورت قوسی و نیم دایره دفن شده بوده اند. ابتدا سنگ چینی نیم دایره درست کرده و سپس جسد را به صورت قوسی کنار آن سنگ چین دفن کرده بوده اند. این گونه قبرها در منطقه کم نظیر است و معلوم نیست طبق سنت کدام دوره، اینگونه دفن شده بوده اند.

۴- قبرستان شی کمر: در این محوطه تاریخی، به صورت اتفاقی چند نفر از بزرگان فارسیان به جسدی برخورد می کنند که دارای استخوان های بسیار سطبر و قدی بسیار بلند بوده و برکاسه سر آن مقداری برآمدگی وجود داشته است.

و …

قبرستان های دوره قبل از اسلام پیوستگی نَسَبی با مردم فعلی فارسیان ندارند.

قبرستان های دوره اسلامی:

بیشتر قبرستان های اطراف فارسیان، مربوط به دوره اسلامی است. خوشبختانه در بسیاری از این قبرستانها، سنگ قبرهای زیادی به صورت سالم باقی مانده و نشان سنگ چین قبر کاملا واضح است. این قبرستان ها عبارتند از:

۱- قبرستان پاکندس: در ضلع شرقی دره سفیدال دار قرار دارد. در بررسی هایی که من از این قبرستان نمودم به چند قبر با سنگ چین مشخص و رو به قبله برخورد کردم. آثار برآمده در محوطه ی مسکونی جنب این قبرستان نیز، متعلق به دوره اسلامی است.

۲- قبرستان بام علی یار (باملیار): این قبرستان نیز متعلق به دوره اسلامی است و حدود ۴۰ قبر آن دارای سنگ های سالم است. چند قبر این قبرستان هم مورد غارت عتیقه کن ها قرار گرفته و استخوان اجساد بیرون آورده شده است. به دلیل پیدا نشدن سنگ قبر نوشته شده، تاریخ دقیق قبرستان تاکنون نامشخص است. در گذشته این قبرستان را، قبرستان گبر (زرتشتی) می پنداشتند که نادرست است.

۳- قبرستان ایشی: این قبرستان در ضلع شرقی استل ایشی قرار دارد و به عنوان زمین کشاورزی مورد استفاده قرار می گیرد. آثار برآمده در سایت تاریخی ایشی، متعلق به دوره سلجوقی و بعد از آن است. اما برخی نشانه ها و آثاری نیز در این منطقه مشاهده شده که به نظر می رسد مربوط به دوره ی قبل از اسلام است. مثل پیدا شدن مجسمه ی زیبا در این محوطه ی تاریخی در گذشته دور توسط برخی بزرگان فارسیان.

۴- قبرستان تپه کلا: این قبرستان نیز حد فاصل تپه کلا تا زمین عیسی آقا قرار دارد که در آن درخت «کُلِه بِه» وجود داشت که بیشتر فضای این قبرستان در حال حاضر، برای احداث جاده فارسیان- سیجان تخریب شده است.

۵- قبرستان قبر چیی خوار: این قبرستان، حد فاصل شیرزمین تا زمین های دره «سر امام» قرار دارد. با بررسی ای که من از این مزار تاریخی کردم، قبرها رو به قبله هستند و بیشتر این قبرستان مورد غارت عتیقه کن ها قرار گرفته است. این قبرستان محل دفن مردم ساکن در شیرزمین بوده است که برخی از عتیقه کن ها بخش هایی از دیوار خانه‌های آن ساکنان قدیم را از زیر خاک بیرون آورده بوده اند.

۶- قبرستان پیر بخشی: این قبرستان محل دفن امام زاده سید علی اکبر و بعدها محل دفن برخی از بزرگان فارسیان بوده است. کسی درباره زمان وفات یا کشته شدن امام زاده سیدعلی اکبر سند معتبری ندارد. به احتمال قوی، او نیز همراه بسیاری از امام زاده های روستاهای اطراف فارسیان، در یک دوره ی زمانی خاص به این منطقه آمده و در فارسیان وفات یافته یا کشته شده است.

۷- قبرستان لیونی: این قبرستان حد فاصل تپه آقا اصغر تا حیاط مسجد لیونی قرار داشت. حدود دو تا سه قبر از این قبرستان تا دوره تجدید بنای مسجد لیونی با سنگ چینی کاملاً واضح وجود داشت. به طوریکه به یاد دارم موقع بازی بچه ها در جلوی حیاط مسجد قدیم لیونی، آنها را از پا گذاشتن روی آن سنگ قبرها منع می کردند. هنگام کندن پیِ مسجد جدید نیز استخوان چند جسد بیرون آمد. علاوه بر آن در پیِ مسجد جدید، یک قوری سفالی بسیار زیبا پیدا شد که یکی از پیرمردهای فارسیان آن را سرِ دست گرفته و به همه نشان داد. هنگام کندن نهر لوله آب شرب لیونی نیز تعدادی استخوان و سرِ اجساد در کنار شاتوت قدیم مسجد بیرون آمد.

این قبرستان در درون خود راز تاریخی مهمی را پنهان داشت. آیا این قبرستان، مزار هسته نخستین جمعیت فارسیان در لیونی بوده است؟ آیا قبل از اینکه مردم فعلی فارسیان از احتمالاً ایشی به محل فعلی فارسیان بیایند، طوایفی از هسته نخستین فارسیان در محله لیونی زندگی می کرده اند و با افزودن جمعیت ایشی به آنها مزار آنجا به قبرستان میدانا بخش چماز منتقل شده است؟ این قبرستان یکی از گنجینه های تشخیص هویت تاریخی مردم فعلی فارسیان بود که هم اکنون تقریباً ویران شده و شاید در کنده کاری های آینده در جلوی حیات مسجد لیونی باز اجسادی از آن بیرون بیاید.

۸- قبرستان پیر غار: حد فاصل چشمه پیر غار تا پیر بقلار [با حدود دویست متر فاصله] قبرستانی وجود داشته است. مشهورترین قبر این قبرستان، قبر سید یا امامزاده ای بوده است که در کنار آن درخت افرایی در گذشته وجود داشته است. اسم پیر غار، از قبر این سید یا امامزاده گرفته شده است. چون مردم فارسیان به امام زاده، «پیر» می گویند. مثل پیر بخشی، پیر گیرم و … . یکی از بزرگان فارسیان به من گفت که مادرم مُجُور (موجر) قبر امامزاده پیر غار بود. در حال حاضر آن قبر و بسیاری از قبرهای قبرستان پیر غار تا پیر بقلار به خاطر تسطیح زمین های این قبرستان ها، از بین رفته اند. ظاهراً در قبرستان پیر بقلار هم قبرهای زیادی از سادات وجود داشته است. به خاطر اینکه قبر آن سید یا امامزاده در کنار غارهای شی کمر وجود داشته، به مزار او «پیرغار» گفته اند.

حتی این احتمال هم وجود دارد که در کنار چشمه و قبر «پیر غار» هم در گذشته غاری وجود داشته که به مرور از بین رفته است. در هر صورت «پیر غار» در فارسیان یعنی «امام زاده ی دفن شده در کنار غار». پیر در لهجه فارسیان معانی گوناگونی دارد از جمله: امام زاده، کهنه (پیر درخت)، در مفهوم الهه و عامل افزونی و زیادی در چیزی، مثل پیر باد: یعنی جایی که در آنجا باد شدید می وزد و … گویی «پیر» عامل شدت وزش باد در این منطقه است. یا وقتی مثلاً درختی بار دارد می گویند «پیرتِ بگردم چه باری داری» یعنی «پیرت» باعث شده که این همه بار بگیری که این معنا، همان مفهوم «الهه» در دوره باستان است که طبق اعتقاد مردم آن روزگار، فراوانی در چیزی را باعث می شد.

۹- قبرستان سر تخته (شیخان): قدمت این قبرستان بیش از صد سال است و برخی بزرگان شیخان در این قبرستان دفن شده اند. در این قبرستان فقط اموات شیخان دفن هستند. در حال حاضر اموات شیخان در قبرستان میدان دفن می شوند.

۱۰- قبرستان شش امام زاده: این قبرستان حد فاصل زمین «سنگ لته» در تاریک بیشه تا زمین یوسف حجت در راه جوزهای دلار قرار دارد. ظاهراً شش سید در این محوطه دفن هستند. تعداد قبرهای این محوطه از شش عدد بیشتر است و برخی قبرها مورد غارت عتیقه کن ها قرار گرفته است.

۱۱- قبرستان میدانا: این قبرستان از دو بخش تشکیل می شود:

الف) قبرستان چماز: این قبرستان دارای صدها قبر تاریخی است که خوشبختانه بخش اعظم قبرها و سنگ های آن سالم باقی مانده است. من پس از دهها بار بررسی قبرستان چماز، خوشبختانه موفق شدم سنگ قبری با قدمت نزدیک به سه قرن را پیدا کنم. این سنگ قبر متعلق به شخصی به نام «ملک محمدرضا ولد عیشی» است که در سال ۱۱۴۵ هـ . ق وفات کرده است. به عبارتی سه سال قبل از پادشاه شدن نادر شاه افشار، این سنگ قبر ۲۹۲ سال قدمت دارد. علاوه بر آن سنگ قبر دیگری با عنوان «عوضبگی بنت صادق» متعلق به ۲۳۰ سال قبل را پیدا نمودم. فرضیه من این است که قدمت این قبرستان تا دوره تیموری می رسد. یعنی بیش از ۵۰۰ سال قبل. تاکنون حدود سیصد سال آن را با سنگ قبر ملک محمد رضا مستند و قطعی کرده ام.

ب) قبرستان چمن: این قبرستان که هم اکنون مورد استفاده مردم شیخان و لیونی است دارای قدمتی بیش از دو قرن است. در این قبرستان، من سنگ قبری با قدمت ۲۳۰ سال را یافته ام. حتی ممکن است بیش از این هم قدمت داشته باشد. اما آنچه مسلم و قطعی است از ۲۳۰ سال قبل تاکنون قبرستان چمن مورد استفاده مردم فارسیان بوده و هست.

قبرستان میدانا با حدود بیش از پنج هکتار ، بزرگترین قبرستان تاریخی شرق استان در مناطق فارسیان نشین و شیعه نشین و یکی از بزرگترین قبرستان های تاریخی ایالت گرگان و استرآباد (استان گلستان) است که طبق فرضیه ما از دوره تیموری تا کنون به طور پیوسته مورد استفاده مردم فارسیان قرار گرفته است .

بدون تردید علاوه بر این قبرستان های دوره ی باستان و اسلامی، قبرستان های دیگری نیز در فارسیان وجود دارد که در تحقیقات بعدی، تکمیل خواهد شد. فارسیان از نظر تعداد قبرستان های اسلامی با داشتن حدود ۱۱ مزار تاریخی در سطح منطقه دارای بیشترین قبرستان است.