«شیر سر» میراث ناملموسی از معماری گذشته استان گلستان

یکی از عناصر کالبدی معماری منطقه گلستان، لبۀ بیرون زده بام‌های شیب‌دار است. بام‌هایی پوشیده از سفال با سازه‌ای چوبی از تیرهایی که بار سقف را تحمل می‌کنند. سقف در لبه انتهایی از دیوارهای بنا بیرون زده است که این بیرون‌زدگی لبه‌های بام شیب‌دار سقف «شیر سر» می‌گویند.
می‌شود گفت شیر سر نوعی سایبان چوبی در بنا است که در موازات بام خانه‌ها قرار دارد و کاربرد آن در بنا برای حفاظت از نمای ساختمان در برابر رطوبت، دمش باران و برف و جلوگیری از نور شدید آفتاب و به نحوی ایجاد سایه است. علاوه بر این شیر سرها به‌نوعی جنبه تزئینی هم دارند و باعث زیبایی در نمای بنا می‌شوند. به دلیل شرایط آب و هوایی منطقه، پراکندگی ساخت شیر سر در استان گلستان بیشتر در غرب استان و در شهرستان‌هایی چون گرگان، کردکوی و بندر گز دیده می‌شود.
با توجه به پژوهش‌های انجام‌شده و بر اساس بناهای باقیمانده از دوره‌های مختلف به نظر می‌رسد که قدمت و تاریخچه شیر سر در این منطقه به دوران قاجار بازمی‌گردد. از دوران قاجار نمونه‌های موردی فراوانی وجود دارد که از شیر سر در بناها استفاده شده است که می‌توان به بناهایی چون مدرسه تاریخی تقوی، خانه امیر لطیفی، خانه شیرنگی، سرای باقری در شهر تاریخی استرآباد(گرگان) اشاره کرد.
برای ساخت شیر سر از چوب‌های جنگلی ملیچ، راش و ازدار استفاده می‌شود که چوب ازدار به دلیل مقاومت بالا در برابر رطوبت بیشتر مورداستفاده قرار می‌گیرد.
شیر سر انواع مختلفی را ازجمله یک طبقه، دوطبقه و سه‌طبقه شامل می‌شود. شیر سرها در هریک از طبقات اندازه و طول متفاوتی دارند؛ شیر سرهای برش داده شده در فواصل 20 تا 25 سانتی‌متری از هم نصب می‌شوند که این ابعاد معمولاً در هر سه نوع شیر سر یکسان هستند.
مابین این شیر سرها با تخته‌هایی به نام کشویی مسدود می‌شوند تا از ورود پرندگان به داخل شیر سر و سقف جلوگیری کنند. هر یک از شیر سرها در جهات مختلفی از بنا بکار می‌رود. شیر سرهای سه‌طبقه به دلیل جلوگیری از دمش باران به بدنه بنا در قسمت شمال و غرب تعبیه می‌شود؛ قسمت جنوبی بنا از شیر سر دوطبقه و در قسمت شرقی از شیر سر یک طبقه استفاده می‌شود. گاهی بعضی از معماران در تمام جهات بنا از یک نوع شیر سر استفاده می‌کنند.
در اینجا این سؤال پیش می‌آید که این بخش از بنا از چه اهمیتی برخوردار هست که استادکاران زحمت تراشیدن و تزئین آن را متحمل می‌شوند؟
برای پاسخ به آن باید گفت که شیر سر جایی است که بنا تمام و آسمان شروع می‌شود! جایی است که بنا چشم را به آسمان می‌سپارد. شیر سر مکان وصل آسمان و بنا است؛ محل نزول برکت آسمانی بر سر آدمی و همین علت باعث شده این بخش از معماری منطقه، از شأن خاصی برخوردار شود. به همین منظور در بعضی از خانه‌ها زیر تیرها یا روی چوب‌های زیرین سقف، آیه‌الکرسی، آیات قرآنی و اشعاری با خطی خوش نوشته‌شده؛ شاید اینجا است که معنا به‌وضوح جلوه‌گری می‌کند و درواقع آن آیات آسمانی به انسان تعالیم قرآنی را یک بار دیگر یادآوری می‌کند.
علاوه بر خوشنویسی، طرح‌های سنتی هم در زیر تیرهای شیر سر نقاشی می‌شد و حتی خود تیرهای چوبی و یا تخته‌های مابین آن‌هم  با تراش‌هایی نقش و زینت داده می‌شد.
در استان گلستان در گذشته تمام بناهایی که سقف شیروانی داشتند شیر سر در آن‌ها به کار می‌رفته است اما باگذشت زمان و با تغییر ساختار معماری، امروزه شیر سرها را فقط در بافت تاریخی شهرها و بناهای تاریخی می‌شود دید.
«دانش و مهارت بومی اجرای شیر سر در استان گلستان» در بهمن‌ماه سال 1398 به شماره 2082 در فهرست آثار میراث‌فرهنگی ناملموس به ثبت ملی رسید.
 

*مریم منصوری کارشناس ثبت آثار ناملموس استان گلستان