سوزن‌دوزی تركمن، میراثی ناملموس از حوزه صنایع‌دستی

به هر صورت آنچه معلوم است اين‌كه تركمن‌ها از قدیم‌الایام به تهيه ابريشم كه به‌عنوان ماده اصلي سوزن‌دوزی تلقي مي‌شد، پرداخته و دختران و زنان لباس‌هاي خود را با نخ‌هاي ابريشمين كه با رنگ‌هاي طبيعي رنگرزي مي‌گشت، سوزن‌دوزی مي‌كردند و اين امر از نغمه‌هاي زنان تركمن و در ادبيات شفاهي آن به‌سادگی دیده می‌شود.
سوزن‌دوزی تركمن كه بدان "سیاه دوزی" نيز اطلاق مي‌شود، در گذشته كاربرد فراواني داشته و در جامعه سنتي تركمن براي تزئين لباس‌هاي مردان، زنان و كودكان و سایر عناصر همچون پرده منازل نيز مورداستفاده قرار می‌گرفت اما امروزه عمدتاً در لباس زنان ديده مي‌شود.
دوخت اصلی آن زنجيره فشرده و بسيار ريز است كه در تركمني به آن «سانجيم» گفته می‌شود و زنان ترکمن بيشتر از نقوش هندسي و قرينه به‌صورت ذهني بهره مي‌گيرند.
مواد مورد مصرف در سوزن‌دوزی شامل نخ‌هاي طبيعي چون ابريشمي و پنبه‌ای و نخ‌های مصنوعي آکریلیک و براي پارچه نيز از انواع ابريشمي و پشمي استفاده مي‌شود كه پارچه‌های ابريشمي جهت تهيه «چِرْپِه» (روپوش كوتاه زنان)، «كورتِه» (روپوش بلند زنان)، «چاكمن» (روپوش مردانه) و پارچه¬هاي پشمي براي دوخت «چابيت» (كت) مورداستفاده قرار مي‌گیرد.
این نوع دوخت در طی مراحل مختلفي انجام می‌شود:
•    لایه‌بندی و شیار دوزی پارچه جهت ثابت نگه‌داشتن آن
•    تاباندن نخ ابريشم جهت استحکام‌بخشی آن به‌صورت دو، سه و یا پنج لا
•    سیم‌کشی براي تعيين محدوده اصلي كادر جهت پياده كردن طرح
•    سیاه دوزی به جهت مشخص نمودن فضاي طرح با دوخت زنجيره و نخ ابريشمي مشكي
•    الوان دوزي با دوخت نخ‌هاي رنگي داخل سیاه دوزی
•    انجام دانه دوزي (آلاجه) پس از دوخت زنجيره سیم‌کشی مابين دو سيم
•    سفيد دوزي برای شلوار زنانه و در قسمت بالاي سيم با بهره‌گیری از طرح‌هاي «ساري ايچيان»  

لازم به ذكر است دوخت‌هاي تركمني انواع مختلفي دارد كه از آن مي‌توان دوخت زنجيره (كوجمه)، پَر، ساقه‌دوزي، تيغ ماهي (قايما)، دانه دوزي و «ايلمه» را نام برد.
نقوشي كه در سوزن‌دوزی تركمن به كار مي‌رود عمدتاً اشكال ساده‌شده از عناصری است كه در محيط اطراف هنرمند وجود دارد همچون گلِ نقش، ساري ايچيان (عقرب زرد)، قوش قانات (بال پرنده)، دؤرت گؤز (چهارچشم)، قويموق، بورمه چيگين (بورمه)، قوچاق (كچه نقش)، تيرانا بورون، چاقماق، باغ نقش، بستاني، شلپه نقش و ...
مهم‌ترین فرآورده‌هاي سوزن‌دوزی تركمن دوخت بروی يقه، سرآستین لباس، شلوار زنان (بالاق)، كلاه زنانه (آلين دانگي)، بوءروك (عرقچين)، چابيت (بالاپوش زنانه)، بقچه، كوينه‌ك (پيراهن زنانه) و كورته است.
نکته قابل‌توجهی که دراین‌بین می‌توان به آن اشاره نمود این است که سوزن‌دوزی ترکمن تنها یک‌رشته  صنایع‌دستی را در برنمی‌گیرد بلکه چندین رشته بومی را با خود به همراه دارد که ازجمله این رشته‌ها می‌توان به دوخت لباس محلی، نساجی سنتی، نوار بافی، نخ‌ریسی، رنگرزی و.. اشاره کرد. درواقع با حفظ یک‌رشته می‌توان عملاً از چندین رشته حمایت نمود و آنان را از معرض خطر فراموشی حفظ کرد و نگاه علاقه‌مندان و گردشگران را به سمت هنرهای ارزشمند مناطق ترکمن نشین استان هدایت نمود.
سوزن‌دوزی ترکمن در بهمن‌ماه سال 1391 به شماره 1000 در فهرست میراث ناملموس کشور قرار گرفت و به ثبت رسید.

*مریم منصوری کارشناس ثبت آثار استان گلستان