پوشاک سنتی قزاق تجلی‌گر سنت‌های کهن و تاریخ این قوم

پوشاک در بسیاری از نقاط ایران در بین اقوام مختلف به‌مقتضای ویژگی‌های اقلیمی، تمدن و فرهنگ، عقاید و آداب‌ورسوم دستخوش دگرگونی‌های بسیاری شده است. به‌خصوص پوشاک سنتی اقوام مختلف که اگر به‌عنوان فرهنگی غنی و ارزشمند موردتوجه قرار نگیرد، جای خود را کاملاً به تولیدات صنعتی جدید با رواج بی‌حدوحصر خویش می‌دهد.

مهاجرت قزاق‌ها از سرزمین خود به ایران در سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۵ آغاز شد. امروزه آنان در استان گلستان بیشتر در سه شهر گرگان، گنبدکاووس و بندر ترکمن ساکن هستند و در هر سه شهر محل اصلی اقامت آن‌ها «قزاق‌محله» نام دارد.

گنجینه‌ لباس‌های سنتی قزاق نمایانگر فرهنگ و هنر این قوم است و با آداب‌ورسوم و شرایط زندگی آنان پیوند دارد. لباس ملی آن‌ها سنت‌های کهن مردم و تاریخ قزاق را منعکس می‌سازد. این لباس با شرایط زندگی کوچ‌نشینی، اقلیم سخت و متغیر، طوفان‌های زمستانی و گرمای سخت آسیای میانه سازگار است.

پوشاک سنتی قزاق تنها یک رشته صنایع‌دستی به‌حساب نمی‌آید بلکه چندین رشته بومی را در دل خود جای‌داده است که از آن جمله می‌توان به سوزن‌دوزی، تکه‌دوزی، ساخت زیورآلات، ریشه بافی، منگوله بافی، سکه دوزی، نساجی سنتی، نخ‌ریسی، رنگرزی و... اشاره کرد. درواقع با حفظ یک رشته می‌توان عملاً از چندین رشته صنایع‌دستی حمایت کرد و آنان را از معرض خطر فراموشی حفظ کرد.

قزاق‌های مقیم ایران همچنان پوشش سنتی خود را حفظ کرده و عموماً لباس زنان سفیدرنگ و دارای الحاقاتی چون زیورآلات، قزاق دوزی، تکه‌دوزی، منجوق‌دوزی و ملیله‌دوزی است. لباس آنان متشكل از پيراهن بلند (كويلك)، جليقه بلند (بشبت)، كت بلند (اشيك)، كلاه(ژاولق يا بوراما)، شلوار(دامبال)، چكمه(تيك) و... است. زنان در گذشته لباس سنتی خود را در عروسي و جشن‌ها پوشيده اما در زندگي روزمره از پيراهن ساده بدون تزئينات استفاده مي‌كردند. دختران قزاق نیز به همراه لباس، قبه و زنان كلاه (ژاولق) بر سر گذارده اما امروزه دختران از روسري رنگي و زنان بعد از ازدواج تنها از روسري سفيد استفاده مي‌كنند.

پیراهن زنان قزاق «کویلک» نامیده می‌شود که غالبا به رنگ سفید است. هنگامی که نقوش خاص خود را با سوزن‌دوزی، پولک، منجوق و ملیله به روی پیراهن می‌دوزند به آن «قابِستیک» می‌گویند و خاص عروس است.

زنان قزاق در زندگي روزمره پيراهني بلند و فاقد تزئينات به تن مي‌کنند. جلیقه‌ای هم از جنس جیر یا مخمل به نام «بِشبِت» به روی پیراهن می‌پوشند. جلیقه بلند را «اوزون بشبت» و جلیقه کوتاه را «قسقا بشبت» می‌گویند.

بر روی سر یا شانه عروس قزاق کتی بلند مزین به قیطان، منگوله‌های رنگینِ ریشه و منجوق دار به نام «اِشِک» می‌اندازند. دختران تا قبل از ازدواج کلاهی به نام «تاخیا» و «قبه» به سر می‌گذارند. زمانی که بخواهند پیوند زناشویی ببندند، کلاه و قپه را از سر برداشته و سربندی به نام «ژاولُق» بر سر می‌گذارند. ژاولُق به رنگ سفید ساده بوده که با نقوش هندسی به نام «میز» (شاخ قوچ) سوزن‌دوزی می‌شود که به شکل تاجی بر سر عروس خودنمایی می‌کند. علاوه بر آن کلاه دیگری شبیه به دستار به نام «بوراما» با پارچه‌ای به رنگ سفید و با طول زیاد به دور سر عروس می‌بندند. در میان قوم قزاق رنگ سفید سربند زنان، سنبل ازدواج است.

عروس برای رفتن به خانه شوهر، «اشک» یا «ژاداقای» پوشیده و کمربندی از جنس ابریشم به دور کمر می‌بندد و پس از ورود به خانه داماد، یک نفر از زنان طایفه داماد که «ژنگشه» (همسر برادر) نام دارد، این کمربند را باز می‌کند.

شلوار زنان از پارچه‌های كنفي و غالبا سفيد رنگ بوده و کفش‌های متنوع چون «مَسیِ» از چرم نرم، با تزئینات فراوان و رنگ‌های شاد به پا می‌کنند.

یکی از عناصر وابسته به لباس محلی قزاق، رودوزی‌های مردم این قوم هست. دوخت‌هایی که به روی لباس قزاق‌ها انجام می‌شود همچون تکه‌دوزی، المه دوزی، منجوق‌دوزی، سکه دوزی، گلابتون دوزی و... از جمله عناصر تزیینی هستند که مفاهیمی را هم در بردارند.  

«مهارت تهیه و کارکرد لباس عروس قزاق» در مهرماه سال1400 در فهرست آثار ملی میراث‌فرهنگی ناملموس قرار گرفت و به ثبت رسید.

* مریم منصوری کارشناس ثبت آثار میراث ناملموس استان گلستان