16 آذرماه؛ سالروز ثبت جهانی کمانچه ایران (کمانچه ترکمن)/ کمانچه، نوایی برخواسته از فرهنگ قوم ترکمن

ساز کمانچه یک ساز ایرانی است که ساخت اولیه آن در دوره صفویه صورت‌گرفته است و یكی از قدیمی‌ترین و گسترده‌ترین ابزار موسیقی در منطقه، به‌ویژه ایران و آذربایجان است كه در اجرای موسیقی كلاسیك و فولكوریك مورداستفاده قرار می‌گیرد. امكانات گسترده و متنوع صوتی كمانچه سبب شده تا در بیشتر نقاط شهری و روستایی ایران ازجمله استان گلستان و در بین قوم تركمن بیشتر در مراسمی كه نیاز به همنوایی با مردم است، از این ساز بهره برده شود.

کمانچه یکی از سازهای زهی-آرشه‌ای است که از سازهای اصلی قوم ترکمن به‌حساب می‌آید. این ساز دارای قسمت‌های مختلفی است. اجزای این ساز از کاسه‌ای کروی، دسته و آرشه یا کمانه تشکیل‌شده است. کاسه، اصلی‌ترین قسمت آن است. این کاسه به شیوه‌های مختلف ترکه‌ای و یک‌تکه ساخته می‌شود. این نوع سازها دارای صدای شفاف و پرقدرتی هستند که انواع مختلفی ازنظر شکل و اندازه دارند. کاسه ساز از چوب عمل‌آمده‌ درختان گردو، توت و افرا ساخته می‌شود. آرشه نیز از قطعه چوبی که یک سمت آن دارای انحناست، ساخته‌شده و بلندی آن ۶۰ سانتی‌متر است. جنس آرشه از موی دم بوده و برخلاف دیگر سازها نوازنده موی آرشه را روی چوب محکم نمی‌کشد و نوازنده در زمان نوازندگی فشار را به‌تناسب تغییر می¬دهد.

تفاوت کمانچه ترکمنی با سایر کمانچه‌ها در اندازه کاسه آن است. کاسه کمانچه ترکمن بسیار کوچک بوده و قسمت‌های مختلف آن از جنس پوست، استخوان و فلز ساخته می‌شود. در این ساز پایه‌ای در قسمت انتهایی آن وجود دارد که از جنس میله فلزی بوده که هنگام نواختن روی زمین یا روی پای نوازنده قرار می‌گیرد.

این ساز را باید در حالت نشسته نواخت. نوازنده این ساز را به‌صورت عمودی در دست چپ گرفته و در طول دسته به‌منظور اجرای نت‌ها، انگشتان دست چپ را به حرکت درمی‌آورد. آرشه را نیز با دست راست می‌گیرند و آن را در حرکات رفت و برگشتی روی سیم‌ها می‌کشند تا صدای گوش‌نوازی را خلق ‌کند.

پرونده مهارت ساختن و نواختن كمانچه ایران (استان گلستان، لرستان و آذربایجان) و جمهوری آذربایجان تلفیقی از کمانچه‌های اقوام مختلف ایرانی و آذربایجانی است. مهارت ساختن و نواختن كمانچه، 16 آذرماه 1396در كمیته بین‌المللی یونسكو برای پاسداری از میراث‌فرهنگی ناملموس به ثبت جهانی رسید.

*گزارشی از مریم منصوری کارشناس میراث‌فرهنگی ناملموس استان گلستان